194) OSMANLI’DAN CUMHURİYET’E, ÇAĞDAŞLAŞMA SORUNLARI
Yayin Tarihi 23 Nisan, 2008
Kategori TÜRK DÜNYASI
Osmanlı’dan Cumhuriyet’e
Çağdaşlaşma Sorunları
Bu metin, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölüm’ünün düzenlediği 14 Mayıs 2005 tarihindeki Türk Modernleşme Sempozyumu: “Prof. Dr. Ercüment Kuran’a Saygı“da bildiri olarak sunulmuştur.
Giriş
Her şeyden önce çağdaşlaşmanın ve modernleşmenin ne olduğunu ortaya koymayı uygun bulduk. Çağdaşlaşma; tabiata, başka milletlere ve hurafelere boyun eğmeden, aklın, ilmin, sezginin rehberliğinde tabiat ve cemiyet kanunlarını keşfederek, mal, hizmet, fikir üretmek ve böylece maddî refahı-gücü, manevî gücü-mutluluğu yakalamaktır. Toplumun, bu hedefe doğru giderken, kendi muhtevasının ve müktesebatının özünü muhafaza ederek değişen bir yapıda olması gerekmektedir. Aynı zamanda, bu muhteva ve müktesebata sahip toplumun, orijinal bir modeller silsilesi yaratacak yeteneğe sahip olması da şarttır ve arzu edilen husustur. Ancak bu takdirde milletler özelliğini ve istiklalini koruyabilir. Aksi halde yok olmaya mahkûm olurlar.Bu şekilde çağdaşlaşma şuuruna sahip olan milletler-toplumlar, ilmî usûllere uygun olarak kendi dilleri ve kendi akılları, fizikî-coğrafî çevreleri, kültürleri (mazileri, tarihleri) ve manevî dünyaları vasıtasıyla, yabancı dilleri de kullanarak, başka kültür ve medeniyet âlemleriyle temasa geçerler ve yeni ürünler, yeni fikirler, yeni modeller üreterek, bu ürünlerini hem kendilerine hem de insanlığının hizmetine sunma imkânına kavuşurlar. Bireyin toplumun refah ve mutluluğu için, toplumun da insanlığın refah ve mutluluğu için bir şeyler üretmesi, çağdaşlık anlayışının özüdür.
Osmanlıların Durumu
Çağdaşlaşmaya yüklediğimiz anlam çerçevesinde Osmanlılara baktığımızda görünen manzara şudur: Her şeyden evvel Osmanlı, ziraat ve hayvancılığa dayalı bir ekonominin ve cemaat ruhunun hâkim olduğu Ortaçağ imparatorluğudur. Çağına göre kendi ilmî ve teknolojisiyle coğrafyasına, kültürüne, moral dünyasına hâkimdir ve diğer medeniyetlerle temasını sürdürmüştür. Yarattığı model veya sistem kendine has yani orijinaldir. Bu sistemiyle XIV-XV.ve XVI. yüzyıllarda, hem toplumların istediği ve ihtiyacı olan güveni, emniyeti, huzuru hem de yiyeceğini-içeceğini, giyim-kuşamını temin edecek imkânları sağlamıştır. Buna karşılık, başta timar sistemi olmak üzere Osmanlı modeli, fertlerde hiçbir zaman zengin olma hayal ve ümidini uyandırmamış; dolayısıyla ferdî zenginliğe müsaade etmemiştir. Nitekim “azıcık aşım, ağrımaz başım”, “işten artmaz, dişten artar”, “bu günümüze de şükür”, “bir lokma, bir hırka” gibi halk deyişleri bu anlayışın ürünüdür. Bu ifadeler sistemin özünü yansıtmaktadır. Bu durum ise, Avrupa’daki liberal-kapitalist sistemin tam karşıtı bir anlayıştır.Osmanlı’nın hedefi “nizam-ı âlem”dir. Fetih yoluyla hem dünya düzenini kurmayı ve hem de güç kazanmayı gaye edinmiştir. Dünya düzenini “adalet” üzerine kurma iddiasındadır. Para ve zenginlik gaye değil, araçtır. Bunun içindir ki, “veren el-alan elden üstündür” prensibi geçerli olmuştur. Esas olan; namus, şeref, kahramanlık, şöhret, şan gibi değerlere servet gözüyle bakmak ve bunlara sahip olmaktır.(1)Osmanlı sisteminin aktörleri kimlerdir? Padişah, kapıkulu olan sivil ve askerî paşalar (vüzera ve ümera), ve ulemadır. Kurumları; saray, yeniçeri ocağı, medrese ve tımar sistemidir. Saray ve padişah dışında kimsenin siyasî hakkı yoktur ancak imtiyazları vardır. Hepsi padişaha ve saraya kapılanmıştır. Osmanlı’nın sırrı; güçlü ve kudretli olduğu dönemlerde bu gurupların arasında sağladığı denge, ahenk, dayanışma, sadakat ve kolektif davranıştır.
Kısaca Osmanlı İmparatorluğu, adalete dayanan; padişah, paşa ve ulemanın hâkim olduğu bir sistem kurdu. Bu sistemle Müslüman Osmanlı, Hıristiyan Avrupa’yı tanıyor, onunla temas kuruyordu. Ancak, XVII. ve XVIII. yüzyıllardan itibaren Osmanlı, fetihten aldığı enerjiyi kaybetti. Enerji kaybolunca sistemin işleyişi durakladı. Dolayısıyla iç ve dış problemlerini çözme kabiliyetini yitirdi. Problemlerini çözmede aciz kalması ve bu arada Avrupa’nın üstünlüğü ele geçirmesi karşısında “paniğe” kapıldı. Bu panik durumu, Osmanlıyı içe kapanma ve dışa açılma konusunda tereddüde sevk etti. Bu panik ve tereddüt döneminde, sistem bozulmaya ve çökmeye yüz tuttu. İlmîye teşkilatı, tımar sistemi, adalet sistemi, askerî sistem, yeniçeri ocağı bozuldu. Bunun üzerine Avrupa, her şeyiyle Osmanlıya sızmaya başladı. Sermayeyi ve ticarî hayatı elinde bulunduran gayr-i Müslimler, Osmanlılık idealini kaybederek Avrupa ile temasa geçtiler ve farklı hedeflere yöneldiler.
Osmanlı çaresizlik içinde, kendi tebaası olan gayr-i Müslimlerden ve ecnebi temsilciliklerinden yararlanmak istedi. Gayr-i Müslimlere imtiyazlar tanıdı ve devlet kapılarını onlara kısmen de olsa açtı. Ecnebi teknisyenlere, uzmanlara ve mühendislere görev, makam, rütbeler vererek ıslahatlar dönemini başlattı. Islahatlar böylece gayr-i Müslimlerin ve ecnebilerin insafına ve takdirine bırakılmış oldu.(2) Avrupalılara görev ve gayr-i Müslimlere de imtiyazlar verilmesi, modernleşme sayıldı. Bu büyük bir yanılgıydı. Zira bunlar vasıtasıyla Avrupa’nın gözü, kulağı, beyni Osmanlı’nın içine girmiş oldu. Esas unsur olan Türklerde de, gemisini kurtaran kaptan misali, ortak Osmanlılık ideali kayboldu ve ferdiyetçi anlayış yayılmaya başladı.
Osmanlı’nın durumunu daha iyi ortaya koyabilmek için treni yani lokomotif ve vagonları örnek vermek uygun olacaktır. Kuruluş döneminde lokomotifin makinisti padişahtı ve birinci vagonda da Türkler vardı. Tren hızlı gidiyordu. Her toprak fethinde trene bir vagon daha ekleniyor ve lokomotifteki kömür stokları artıyordu. Neticede, lokomotifin arkasına Rum, Bulgar, Sırp, Hırvat, Rumen, Macar, Ermeni, Boşnak, Arap ve Arnavut vagonları takıldı. Yolcuların güvenliğini ve lokomotifin kömürünü Türkler temin ediyordu. Tren XVII. yüzyılın sonuna kadar hızlı gitti. Yolcular memnun, hızlı gittiği için de, hedeflerine ulaşacaklarına dair ortak bir inanç vardı. 1683 Viyana Bozgunu’yla birlikte, lokomotifin hem kömürü azaldı hem de hızı kesildi; artık tren o kadar vagonu çekemez oldu. XIX. yüzyıla gelindiğinde lokomotifin kazanı da çatladı, dolayısıyla tren de yavaşladı. Türkler lokomotifi tamir etmeye çalışırken, gayr-i müslimler de ya vagonları terk etmeye başladılar ya da vagonları katardan ayırmaya kalktılar. Hal böyle iken, bir de Avrupalı güçler gayr-i Müslimlere, kendi trenlerine binmeyi yani yeni demiryolu yeni lokomotifler ve yeni vagonlar vaat ettiler.
Bunu gören gayr-i müslimler de, artık Osmanlı’dan ayrılmanın zamanının geldiğine kanaat getirdiler ve Türk trenini sabote etmeye başladılar. Osmanlı, bu sabotajları geçici zannederek sabotajlarını durdurmaları için onlara daha fazla hak, daha fazla imtiyaz, hatta ıslahatlarla yeni bir lokomotif ve ilave vagonlar sözü verdi. Bu arada Osmanlı kendini unuttu; ne kendi lokomotifini tamir edebildi ne de yeni bir lokomotif yapabildi. O da, Avrupa lokomotifinin çektiği bir vagona binerek kendini kurtarmaya kalkıştı. Ancak ülke içinde buna itirazlar ve muhalefet vardı.
Avrupa’ya Bakış
Avrupa, Rönesans’ını ve Reform’unu yaparak insanını kiliseden, ruhban sınıfından, feodaliteden, eski düzenden kurtardı. Ferdi, aklı ve ilmi merkeze koydu. XVII. yüzyıldan itibaren, kendi içindeki din ve mezhep kavgalarına son verdi. Dünyaya açılarak sömürgecilik hareketlerini başlattı. Sonuçta yeni bir model ve sistem yarattı. Bu dönemde artık sistemin aktörleri; tüccarlar, işadamları, serbest meslek sahipleri, sanayiciler, ilim adamları, sanatçılar ve filozoflardı. Vasıtaları; fabrikalar, atölyeler, üniversiteler, araştırma merkezleri, bankalar, şirketler ve teknoloji idi. Bütün bunlar Avrupa’yı yaratıcı, üretici ve aynı zamanda emperyalist yaptı, zengin ve güçlü hale getirdi. Müessir vasıtaları elinde bulunduran Avrupa doğayı, başka milletleri, toplumları, kültürleri etkiledi. Sonra kendi maddî-fikrî üretimini ve diğer ülkelerin fakirliği pahasına da zenginliğini, artırdı.1789 Fransız İhtilali ile Avrupa yeni bir döneme girdi. Bu devrin kavramları; hayat tecrübeleri üzerinde düşünen insan aklını, hakikati (doğruyu, iyiyi, güzeli) bulmada tek kaynak kabul eden Rasyonalizm; herkes kendi çıkarını düşünürse bütün toplum ilerler diyen Ütilitarizm; realite fertleri neye inanmaya zorluyorsa hakikat odur, birey en çok faydayı sağlayacak şekilde hakikati kendi inşa eder diyen Pragmatizm; varlık âlemini ve düşünceyi, gözlenebilen maddi dünya ile sınırlayan ve metafizik âlemi reddeden Scientizm (Bilimcilik); otoritenin tek kaynağı olarak insan aklını ve iradesini gören Hümanizmdir.(3) Ayrıca, bu anlayışlardan ilhamını alan Materyalizm, Marksizm, Pozitivizm, Liberalizm gibi ideolojiler, Avrupa’da entelektüellerin ve siyasetçilerin önemli bir kısmını etkisi altına almıştı.Bütün bu görüşler Avrupa’ya gücün, kuvvetin, kudretin kaynağı “Maddedir” anlayışını getirdi ve insanî değerleri unutturdu. Ferdiyetçilik ve Milliyetçilik de bu anlayışın üzerine oturtuldu. Neticede insanın insanı sömürdüğü, milletlerin diğer milletleri soyduğu, Avrupa’nın ise dünyayı sömürdüğü, vahşi kapitalizm dönemi başladı. XIX. yüzyıl boyunca Avrupa bu sömürü düzenini, kendi içinde yumuşattı, ılımlı hale getirdi ve kısmen son verdi. Ancak, bu sömürü düzenini, emperyalizm ve koloniyalizm sayesinde diğer ülkeler ve toplumlar aleyhine sürdürdü ve sürdürmektedir.
Avrupa, maddî dünyaya hâkimiyeti ve maddî gücü sayesinde, mevcut sömürü düzenini sürdürebilmek için ticarî, ekonomik ve malî emperyalizme kültür emperyalizmini de ekledi. Bunda başarılı olmak için diğer ülkelere medeniyetini, dilini, dinini, zihniyetini ve kanunlarını kabul ettirdi. Böylece Avrupa merkezli bir dünya yarattı. Neticede Asya-Afrika-Güney ve Orta Amerika ülkeleri gibi Osmanlı İmparatorluğu da pazarıyla, stratejik önemiyle, ham madde kaynaklarıyla ve gayr-i Müslim unsuruyla Avrupa emperyalizminden nasibini ağır bir şekilde aldı.
Osmanlı’nın Farkı
Osmanlı ilk olarak, ıslahatları yapmadan önce kendi mazisini-kökenini-tarihini araştırıp, kendi zemini-özünü-biçimini tespit edememiştir. İkincisi ve daha vahimi, kendi tarihini Avrupalıların görüşleriyle açıklamaya kalkmıştır. Üçüncüsü, yaratıcı olmadan çağdaşlaşmaya kalkmış ve taklitçiliğe mahkûm olmuştur. Dördüncüsü, Batıyı çözememiş ve anlayamamıştır. Beşincisi, bunları yapacak ve kendine has bir model yaratacak bilgi-araştırma-kapasite Osmanlı’da bulunmamaktaydı.Osmanlı kültürünün ve sisteminin, bir özü ve muhtevası vardı. Onun yeni veya farklı bir öze ihtiyacı yoktu.(4) Onun yapması gerekeni, eskimiş özünü ve muhtevasını dönüştürerek yenilemekti. Bunun için Avrupa’dan ilham almasında sakınca yoktu. Fakat Osmanlı bunu yapamadı. Bu arada ıslahat yapma ihtiyacı da ortaya çıkmış ve acele edilmesi gerekiyordu. Bunun üzerine acil çözüm olarak Osmanlı, fevkalade iyi niyetle Avrupa’dan, Avrupalılardan, gayr-i Müslimlerden istifade etme yolunu seçti.(5) Ancak bu yol yanlıştı. Zira Avrupa, Osmanlı İmparatorluğu’na avlanmaya gelmiş, avına akıl vermeye değil. Osmanlı güya, ava gelen Avrupa “kurdunu” kuzuların başına çoban yaparak, kuzuları kurtarmak istiyor görünümündeydi. Bu tehlikeli oyun Osmanlı’ya pahalıya mâl oldu.Osmanlı aydınlarının ve devlet adamlarının durumuna gelince: Avrupa’nın biçimini görüyor, gücünü fark ediyor, fakat özünü anlayamıyorlardı. Tabiatıyla bu durumun anlaşılır bir tarafı da vardı. Bu dönemde, Avrupalı “düşünüyorum, o halde varım” derken; medreseden yetişmiş Osmanlı uleması “inanıyorum, o halde varım” ilkesini benimsemişti. Avrupalı, devlet otoritesini sınırlandırıp “hürriyet”inin tadını çıkartırken, Osmanlı bürokrasisi “ulü’l-emre itaati” görev saymıştı. Avrupalı, orduyu siyaset ve sivil hayatın dışında tutarken; Osmanlı, savaşta şehit ve gazi olmayı düstur edinen orduyu toplumun önüne çıkarmıştır. Kısacası Osmanlı aydını; düşünme-inan, düşünme-itaat et, düşünme-şehit veya gazi ol zihniyetiyle, Avrupa düşüncesinden tamamen uzak ve farklı yetişmişti. Bu yüzden Osmanlı aydınlarının Avrupa’daki dönüşümü Osmanlı toplumunda yapması zordu. Nitekim başarısızlığa uğramaları da bunu gösteriyor.
Islahat ve Aydınlar
Osmanlı imparatorluğu’nun geriliğine, dolayısıyla ıslahatların zaruretine inanan Osmanlı aydınları arasında bir, birlik ve ortak hareket etme anlayışı bulunmuyordu. Aydınlar, yenilikçiler (batıcılar), muhafazakârlar (statükocular) olarak ikiye ayrılmışlardı. Birbirine karşı ön yargılı olan her iki tarafın da ciddi bir planı yoktu. Bir taraf kurtuluşu Avrupa’yı taklit ederek yenileşmede görüyor, öbür taraf “kânûn-ı kadîm”de yani eskiye dönüşte görüyordu. Dolayısıyla birbirlerini anlamıyorlar ve aynı zamanda da iyi tanımıyorlardı. Aralarında ciddi bir inatlaşma söz konusuydu. Aslında Avrupa’yı taklit etmek isteyen yenilikçilerle, maziyi taklit etmek isteyen muhafazakârlar arasında önemli bir fark yoktu. Her ikisi de taklitçiydi. Muhafazakârlar, “bir suda iki defa yıkanılmayacağının” farkına varmadan, mazide yıkanmaya kalktılar. Yenilikçiler ise, “dibi görünmeyen suya girmenin tehlikelerini” fark edemediler ve anafora kapıldılar. Böylece her iki taraf da esası gözden kaçırmış oldu. Yenilikçiler, modernleşmenin kolay olan biçim yönüne ve sonuçlarına önem verdiler. Muhafazakarlar ise, ahlakî yönünü öne çıkarttılar. Halbuki Osmanlı toplumunun kendine has bir şekli-biçimi ve ahlakı vardı ve bu, o dönem için yeterli idi. Buna rağmen dikkatler biçime çevrildi, böylece hedef şaşırtıldı; Avrupanın hedefi gizlendi.Esasında hedef: topluma güç katacak ve refah verecek ilmî teknoloji ve sanayiyi geliştirmek olmalıydı. Zira XIX. yüzyıl, fertlerin ve toplumların, akla ve ilme uygun iş yapma derecelerine göre zengin veya fakir olduklarının, hayatta mı kalıp yoksa yok mu olacaklarının anlaşıldığı bir çağdı. Bilimin, teknolojinin ve ekonominin öneminin arttığı, bu kavramların, politikanın ve diğer kavramların önüne geçtiği çağdı. Osmanlı aydını, işin bu tarafını fazla tartışmadı veya tartıştırmadı. Şayet modernleşme, teknoloji ve sanayileşme seviyesinde kalsaydı, ne halktan ne de muhafazakarlardan tepki gelirdi. Nitekim matbaanın gelişine, ordunun teknik donanımının modernizasyonuna, fabrikaların kuruluşuna, okulların açılışına, gazetelerin çıkışına, yol-köprü-demiryolu inşasına hiç tepki yoktur. Tepki Lâle Devri’ndeki lükse, şatafata, eğlenceye, II.Mahmut” un getirdiği kılık kıyafete, Tanzimat’tan itibaren gelen dansa, müziğe, tiyatroya, ağır vergilere, adaletsizliğe, rüşvete, yolsuzluklara gelmiştir. Halkın bu tepkisini daha iyi anlayabilmek için askerî ıslahatlara bakabiliriz. Bilindiği üzere ordu modernleşmeyi, teknolojik ve ilmî seviyede gördüğü için yenilikçi bir kimliğe sahip oldu ve toplumun önüne geçti. Sivil kadrolar ise, bunu anlayamadı.
Islahatların sonuçları açısından değerlendirilmesi
Osmanlı ıslahatlarında Avrupa’nın telkini, baskısı ve yönlendirmesi, şüphesiz vardır. Bu doğrudur; ancak Avrupa’nın yüzde yüz etkili olduğu söylenemez. Tam olarak tepeden inme olduğu da söylenemez. Bu ıslahatlarda padişahın, sarayın ve bürokrasinin rolü olduğu muhakkaktır. Esasında ıslahatçıların itici gücü ve dinamikleri, toplumun “fakr u zaruret” içine düşmesi ve istikrarın, emniyetin, güvenliğin ortadan kalkmasıdır.(6) Bunu görmezlikten gelmek, büyük bir hatadır. Sanki, Osmanlı toplumunda her şey güllük gülistanlıktı da, Avrupalı bu ortamı bozmak veya biraz daha iyileştirmek için mi geldi? Aksine, şartlar Avrupa’yı getirmiş, cezb etmiştir. Avrupa, kendisine engel olan Osmanlı müesseselerini, anlayışını ve geleneklerini ortadan kaldırmak, bunların yerine de Osmanlı İmparatorluğu’na sızmasını, nüfûzunu kolaylaştıracak liberal müesseseleri ve kavramları yerleştirmek için ıslahatlarda rol oynamıştır. Saray ve bürokrasi de, toplumdaki ekonomik ve siyasî sıkıntıların baskısıyla ıslahatlarda öncülük yapmak mecburiyetinde kalmıştır. Tanzimat ile Islahat fermanları ve I. Meşrutiyet, bu sürecin sonunda ortaya çıkmıştır.Osmanlı, ıslahatlarda samimi idi; toplumun sıkıntıları ve ihtiyaçları gerçekti. Avrupa ise samimi değildi; ikiyüzlü davrandı. Gayr-i Müslimler de ıslahatların kendi lehlerine ve Osmanlı Devleti’nin aleyhine dönmesine sebep oldular. Sonuçta Avrupa’ya ve gayr-i Müslimlere güvenen samimi Osmanlı ıslahatçıları yanıldılar ve hedeflerine ulaşamadılar. Avrupa ve gayr-i Müslimler ise, hedeflerine ulaştılar. Bunun böyle olduğunu anlamak için ıslahatlardan ne bekleniyordu, sonuçları ne oldu, sorularının cevaplarına bakmak lazımdır:
1- Devletin, yani merkezî otoritenin gücü artacaktı, aksine azaldı.
2- Ordunun kuvvetlenmesi bekleniyordu, aksine malî-teknik donanım ihtiyacı daha çok ortaya çıktı.
3- Bürokrasi iyice şişti, devletin malî yükünü arttırdı.(7)
4- Sanayi kurulamadı, kurulan işletmeler başarılı olamadı.
5- 1854’de dış borç tuzağına düşüldü ve 1881’de Duyun-ı Umumîye İdaresi (ikinci bir Maliye Nezareti) kuruldu.
6- Mevcut kapitülasyonlara, 1838 Ticaret Antlaşması, borçlar, faizler eklendi.
7- Bütün imparatorluğu yabancı mallar istila etti, yerli sanayi perişan oldu.(8)
8- Gayr-i Müslimler, verilen siyasî, iktisadî, kültürel imtiyazlarla zenginleşti ve komprador sınıf haline geldi. Ayrıca Osmanlı aleyhine, Avrupa ile menfaat birliğine girdiler ve onlarla bütünleştiler.
9- Osmanlı toprağında bulunan ecnebiler (levantenler) ekonomik hayatta müessir hale geldiler.
10- Osmanlılık ideolojisiyle bütün unsurlara Osmanlılık şuuru verilmek istenirken, Osmanlı toplumu dinî, etnik, milliyet, mezhep açısından parçalandı yani atomize edildi.
11- Osmanlı’nın toprak bütünlüğü Avrupa tarafından garanti edilecekti, buna riayet edilmedi. Rusya Kars’a, Fransa Tunus’a, İngiltere Mısır’a yerleşti.
12- İç isyanların önü kesilemedi.
13- Avrupalı devletlerin Osmanlı’nın iç ve dış işlerine müdahaleleri yoğunlaşarak arttı.
14- İstanbul, İzmir, Beyrut, Selanik ve Trabzon Avrupa’nın ticarî, malî, kültürel emperyalizminin üssü haline getirildi.
15- Anadolu’da Ermeni sorunu yaratıldı.
16- İç ve dış ticaret, gayr-i Müslimlerin ve levantenlerin aracılığıyla Avrupa’nın eline geçti.(9)
Osmanlı’nın elinde Tanzimat Fermanı, Islahat Fermanı, 1876 Kânun-i Esasî’si, Ticaret Kanunu, Vilayet Kanunları kaldı. Arşivlerimiz zenginleşti ama Osmanlı toplumu fakirleşti. Zira, yapılan ıslahatların hedefi Osmanlıyı liberalleştirmeye yönelikti. Liberalizmin, güçlü ekonomilerin, kültür seviyeleri yüksek ve millî tesânüdü sağlam devletlerin lehine çalıştığı göz artı edilmişti.Bu bakımdan Tanzimat’ın getirdiği hürriyet ve eşitlik, uygulamada eşitsizliğe ve Osmanlı’yı sömürme hürriyetine dönüştü. Zira hürriyeti ve eşitliği, Avrupa farklı, Osmanlı farklı yorumladı. Avrupa; ticarî hürriyet, malî hürriyet, ekonomik hürriyet, kültürel hürriyet gibi güçlünün lehine, zayıfın aleyhine olacak hürriyetler peşindeydi. Tanzimat’ın getirdiği eşitlik ise; sermayesi bol, mamûlleri teknolojiyle üretilen ecnebi tüccar ve müteşebbis ile, parası, malı, teknolojisi olmayan Müslümanların eşitliği anlamına geliyordu. Hürriyet ve eşitlik, zengin ve Avrupa desteğine sahip gayr-i Müslimler lehine düşünülmüş ve gayr-i Müslimlerin kendilerini siyaseten Osmanlı’dan ayırmasına zemin teşkil etmiştir. Hâlbuki, hiçbir devlet, hiçbir rejim, hürriyetin ve eşitliğin kendi aleyhine kullanılmasına müsaade etmez. Tanzimat ve Islahat fermanlarının fertlere verdiği hukukî eşitlik ve hürriyet, başka alanlarda devletin aleyhine kullanılmıştır. Osmanlı ıslahatçıları, bu hususları dikkatten kaçırmışlardır. Bu dikkatsizlik 1913’te II.Meşrutiyet meclisinde, İzmir mebusu Karolidi Efendi’yi “Ticaret ve sanayi hakkı, gayr-i Müslimlerin kadîm hakkıdır. Türklerin bu işlerle uğraşması Kânun-i Esasî’ye aykırıdır.” dedirtecek kadar cesaretlendirmiştir. Bu sözler hem ilginçtir hem de ıslahatçılar açısından ibret vericidir. Demek ki Avrupalılar ve gayr-i müslimler, 1838’den beri hak ve hürriyetleri böyle yorumluyorlardı. Bu, açıkça Osmanlı’nın iyi niyetini ve samimiyetini suistimal etmektir. Karolidi Efendi’nin bu sözleri, İttihat ve Terakki’yi uyandırmış ve millî iktisat politikasını Kara Kemal’e uygulamaya koydurmuştur; ama bunun için çok geç kalınmıştır.
Sonuç
Osmanlı ıslahatları Avrupa’nın malının, parasının, sermayesinin, kültürünün, tüccarının, okullarının, misyonerlerinin, teknolojisinin imparatorluğa girişini meşrulaştırmış; gayr-i Müslimler de kullanılarak, Osmanlı’nın yıkılışına yardımcı olmaları sağlanmıştır. Osmanlı ıslahatçıları ise, bu sonuçları görememişlerdir. Buna rağmen, Osmanlı ıslahatları değerlendirilirken iki şekilde ele alınmalıdır: İlk olarak, ıslahatların, Osmanlı İmparatorluğu açısından bakıldığında iyi netice vermediğini, ikinci olarak da, Türkler ve Türkiye Cumhuriyeti açısından bakıldığında olumlu yönleri olduğunu söyleyebiliriz. Zira ıslahatların menfî sonuçları ile Avrupa ve gayr-i Müslimlerin zararlı politikaları, Türklerde millî şuur, millî devlet, millî ekonomi, millî kültür gibi kavramların ve anlayışların yerleşmesine vesile olmuştur. Mustafa Kemal’i de, Millî Mücadeleyi yaparken ve Türkiye Cumhuriyetinin temellerini atarken, Türkleri, Osmanlıyı tehdit eden benzer tehlikelerden uzak tutmaya sevk etmiştir.Kısaca “Düvel-i Muazzama” hasta fakat henüz hayatiyetini devam ettiren Osmanlı Devleti’ni, ıslahatlarla can çekişir hale getirmiş; Tanzimatçılar da bunu görememişlerdir. Sonra ise, medenî ve hayırsever olduklarını göstermek için hastane yaptırmaya kalkmışlar, hep hastane ile uğraşır görünmüşler, ama bu arada can çekişen hastanın başına gayr-i Müslimler, sinekler gibi üşüşmüş, hasta ile ilgilenen olmamış ve hasta Hakka doğru yola çıkmıştır. Sonuçta Osmanlı ölmüş, ancak mirasçısı durumundaki çocuğunu (Türkleri), Mustafa Kemal kurtarmıştır. O halde, öncelikli olarak “düşmanını hoş görmek, affetmek asalettendir; ama düşman olduğunu unutmak ise gaflettendir“ sözünü devlet adamlarımıza hatırlatmakta fayda mulahaza ediyoruz.
Prof. Dr. Bayram KODAMAN
Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölüm Başkanı
DİPNOTLAR
1- Oğuz Adanır, Eski Dünyaya Yeni Bakış, I-II, İzmir 1997, s.21-31.
2- Metin Eriş, “Osmanlı Devleti’nde Batılılaşma Hareketleri”, Türkler (Ed. Hasan Celal Güzel,
Kemal Çiçek, Salim Koca), Ankara 2002, s.93-94.
3- Cihan Yamakoğlu, Derin Düşünce Düşüşte, Anarşi ve Terör Yükselişti, Ankara 2001, s.110-144.
4- Oğuz Adanır, a.g.e., s.248.
5- Ebubekir Sofuoğlu, “Osmanlı Modernleşmesinde Sorunlar”, Türkler, XIV,Ankara 2002, s.634.
6 Ebubekir Sofuoğlu, a.g.e., s.572.
7- Metin Eriş, a.g.e., s.596.
8- Osmanlı İmparatorluğu’nun ekonomik, ticarî, kültürel yönden gayr-i Müslimler tarafından
nasıl kuşatıldığını anlamak için Bkz: Ali Güler, Türkiye’deki Gayr-i Müslimler, Genel Kurmay
Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayını, Ankara 1996, s.245.
9 Bayram Kodaman, “Avrupa Emperyalizminin Osmanlı İmparatorluğu’na Giriş Vasıtaları (1838-1914)”, Milli Kültür Dergisi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara Haziran 1980, s.24-33.
Yorumlar
“194) OSMANLI’DAN CUMHURİYET’E, ÇAĞDAŞLAŞMA SORUNLARI” yazisina 3 Yorum yapilmis
Yorum yap
Tarihten ders almayan siyasetçiler Atatürk Türkiye sini de bugün Osmanlının o son zamanlarına hızla götürmekteler.. Bugün içtenlikle kutlayamadığımız ULUSAL EGEMENLİK bayramı..Üzgünüz..Tam bağımsız olacağımız ve huzurla kutlayacağımız 23 Nisanların gerçekleşmesi umuduyla…Saygılarımla..
Emek verilerek hazırlanan bir araştırmadır.Ancak;Osmanlı Devletini geri bırakan asıl unsur,eğitime gerekli önemin verilmemiş olmasıdır. Tarihçiler,1699 tarihini duraklama devri olarak ifade edrler.Bana göre ise duraklama devri, Kanuni Sultan Süleyman’ın tahta geçmesiyle başlamıştır.Zira;bu dönemde,mevcut zenginlik sebebiyle şaşaalı bir hayat ve israf ölçülerini çok aşan bir lüks hayat başlamıştır.
Osmanlı bürokrasisi,bu gerçeğin farkındaydı.Başta merkez olmak üzere imparatorluk sathında görev yapan bürokratlar,zaman zaman Batı’daki gelişmelere ayak uydurmaya çalışmışlardır.Ama; halkın cehaleti ve adet halindeki dindarlığı sebebiyle,dış etkiler galip gelmiş ve yapılmak istenen gerçek islahatlar,ortadan kaldırılmıştır.Patrona Halil İsyanı,Kabakçı Mustafa İsyanı örnek gösterilebilir.Kabakçı Mustafa İsyanı,İbrahim Müteferrika ile Sadrazam Nevşehirli İbrahim Paşa’nın başlattığı gerçek islahat hareketini;Kabakçı Mustafa İsyanı,Bilim,fen ve mühendislik alanlarında Büyük atılım yapan III.Selimi bertaraf etmiştir.Halk,bilinçsiz olarak,yapılan isyan hareketlerini,sadece “Şeriat elden gidiyor” inancıyla desteklemiştir.Bu örnekleri çoğaltmak mümkündür.Şu kadarını ifade edeyim ki; Sultan II.ci Abdülhamid tashtan düşürülmemiş olsaydı;Osmanlı Devleti yıkılmazdı.En kötü ihtimalle Ortadoğu ve Balkanlardaki hakimiyetini kaybetmezdi.Duraklama dönemi ile Osmanlı Devleti’nin yıkılışı arasında 220 yıllık bir zaman dilimi vardır.ARaştırma raporunda belirtilen hususların hepsi doğru olsaydı;Üç kıt’ada hakimiyetini sürdüren devlet, bu kadar uzun zaman yaşayamazdı.
1859 yılına kadar dünyaya kapalı Japonya’nın gelişmesi ve güçlenmesi,eğitimi yaygınlaştırması sebebiyle mümkün olmuştur.Bu ölçüyü,rahatlıkla Osmanlı Devleti için de düşünebiliriz.Şayet Osmanlı Devleti,Enderun seviyesindeki okulları yaygınlaştırıp,halkın taassup ve irtica bilgisini kırabilseydi,yıkılmazdı.Çünkü;özündeki ahlak kültürü,iç ve dış etkileri bertaraf edecek zenginlikteydi.
En güzel örnek 85 yıllık Cumhuriyetimizdir.Dikkat edilirse bugün,1839’da başlayan ve 1860’tan itibaren çöküşü hızlandıran olayların aynısını yaşamaktayız.Bu zor durumun sebebi,1980 sonrasındaki gelişmelerdir.İç ve dış borçların,Batı ülkelerine verilen tavizlerin ve ödenen faizlerin büyüklüğü,bu dönemin eseridir. Türkiye’nin 1980 yılındaki dış borç stoku 12 milyar dolardı ve iç borçları,yok denecek kadar azdı.Bugün ise iç ve dış borç stoku,485 milyar dolara ulaşmıştır ve bu dönem zarfında sadece devletin ödediği faiz,550 milyar dolardır.Bugün için özel sektörle birlikte ödenen faiz,yıllık 100 milyar dolardır.Üstelik Türkiye,başta bankacılık sektörü olmak üzere önemli iktisadi varlıklarını yabancılara kaptırarak,adeta,bir müstemleke ülkesi haline gelmiştir.Yakın bir gelecekte halkımızın,bir müstemleke ülkesi halkından farkı kalmayacaktır.Yani; bağımsızlığımız ve bütünlüğümüz tehlikededir.
Tarihçilerin,bu hususları iyi irdeleyerek halkı aydınlatmaları ve milli şuurun canlanmasına öncülük etmeleri şarttır.Zira;bugğnkü durumumuz,hem Osmanlı,hem Harzemşah ve hem de Anadolu Selçuklu devletlerinin son dönemlerine benzemektedir.
Saygılarımla. 27 Nisan 2008
Eczacı Hüsnü Akıncı
Düzeltme: “Patrona Halil İsyanı,İbrahim Müteferrika ile Sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’nın başlattığı gerçek islahat hareketlerini” şeklinde olacaktı.