189) TÜRK EĞİTİM TARİHİ-2

Yayin Tarihi 21 Nisan, 2008
Kategori TÜRK DÜNYASI

İSLAMİYETTEN SONRAKİ

TÜRK EĞİTİM TARİHİ

Medreselerin Anadolu’da yayılmaları

Malazgirt Savaşından önce de Anadolu’ya defalarca girip çıkan Türkler, bu savaştan sonra büyük gruplar halinde bu topraklara gelip yerleşmeye başladılar. Selçuklu sülalesinden Süleyman Şah 1075 yılında İznik’i alarak burayı başkent yapan bir devlet kurdu. İstanbul’u tehdit eden bu hareket, Avrupa’da bir çok haçlı ordularının hazırlanmasına neden oldu.

Gerek Avrupa’dan arkası arkasına gelen haçlı orduları gerekse Büyük Selçuklularla rekabet bu iktidarı yıprattı ve geri Anadolu’nun içlerine çekilerek Konya’yı başkent yaptılar. Bu arada Anadolu’ya artık iyice yerleşmiş olan Türkler, Selçukluların yanısıra Dânişmendliler, Mengücekoğulları, Artuklular, Saltuklular gibi birçok küçük direniş devletleri kurmuşlardı. Haçlı tehlikeleri geçtikten sonra Selçuklular Anadolu Türk birliğini tekrar sağladılar. Gerek Selçuklular, gerekse bunun arkasından gelen Beylikler ve İlhanlılar zamanında Anadolu’da Selçuklu geleneğinde bir çok medreseler kuruldu. Osmanlı Devleti’nin kuruluş dönemini de Beylikler dönemi içine katarak, Fatih Sultan Mehmet dönemine kadar Anadolu’da kurulan medreseleri şöyle sıralayabiliriz.

Fatih Sultan Mehmet dönemine kadar Anadolu medreseleri

Medresenin adı	Şehir	Kurucusu
Eminüddin	Mardin	Artukoğlu Eminüddin
Necmettin İlgazi	“	Artukoğlu Necmettin İlgazi
Hüsamiye	“	Artukoğlu Hüsamettin Timurtaş
Külük	Kayseri	–
Yağı Basan I	Niksar	Danişmendli Nizamettin Yağıbasan
Yağı Basan II	Tokat	” ” “
Gecek	Sivrihisar	Umur Beg
Hatuniye	Mardin	Artukoğullarından Sitti Radviye
Şifahane	Silvan	” ” “
Eyyubi	Urfa	–
Hoca Hasan	Kayseri	–
İplikçi	Konya	Atabey Şemsettin Altunba
Zinciriye	Diyarbakır	Melik Salih Necmettin
Mesudiye	“	Melik II. Sökmen
Soğa Bey	Sivrihisar	Emir Soğa Beg
Seyfuddin	Diyarbakır	Seyfuddin Amudî
Ali Gav	Konya	–
Marufiye	Mardin	–
Çifte medrese	Kayseri	Gevher Nesibe Sultan
Ümmühan Hatun	Seyitgazi	Ümmühan Hatun
Şücaiye	Diyarbakır	Şeyh Şüca (Çeyh Çoban)
Halifet Gazi	Amasya	Halifet Alp İbn Tuli
Boyalıköy	Afyon-Sincanlı	Kureyş b. İlyas b. Oğuz
Harzem	Mardin-Harzem	Tacettin Mesut
Hatuniye	Konya	Devlet Hatun
I.Keykavus	Sivas	I.Keykavus (Şifahane)
Pamukçular	Konya	I.Keykavus (Pembe Furuşan med.)
Ertokuş	Isparta-Atabay	Emir Mübarezittin Ertokuş
Tuğrakiye	Amasya	Av Emiri Hacı Tuğrak
Gûhertaş	Konya	Lala Gühertaş
Nizamiye	“	Nizamettin Ebu Hasan (Nalıncı med.)
Huand Hatun	Kayseri	Mahperi Huand Hatun
Seracettin	“	Emir Seracettin Bedri
Atabey Armağan	Antalya	Mübarezittin Atabey Armağan
Taculvezir	Konya	III.Keyhusrev
Şeref Mesut	“	Şerefşah oğlu Mesut
Seyfiye	“	Emir Seyfettin Karasungur
İmaret	Antalya	–
Afganu	Kayseri	–
Kalehisar	Çorum-Alaca	–
Sırçalı	Konya	Lala Bedrettin Muslih
Melik Gazi	Kırşehir	Mengücekoğlu Mehmet Şah
Kemaliye	Konya	Kemalettin Turumtaş
Hacı Kılıç	Kayseri	Ebul Kasım İbn Ali et-Tusî
Taşmedrese	Akşehir	Fahrettin Ali (Halkalı med.)
Karatay Med.	Konya	Celalettin Karatay
” “	Antalya	” “
Şehidiye	Mardin	Melik Nasrettin Artuk Arslan
Hüsamiye	Aksaray	Emir Hüsamettin Çoban
Zencirli	Karaman	Mehmet oğlu Hüsamettin (Eskici med.)
Atabekiyye	Konya	Atabey Arslandoğmuş İbn Sevinç
İnce Minareli	“	Fahrettin Ali Sahip Ata
Alaattin	Sinop	Muinüddin Süleyman Pervane
Sahibiye	Kayseri	Sahibata Fahrettin Ali
Gökmedrese	Sivas	” ” “
Buruciye	“	Muzafferüddin Burucidî
Çifte Minareli	“	Vezir (İlhanlı) Şemsettin Cüveynî
Nurettin Caca Bey	Kırşehir	Nurettin Cibril b. Caca Bey
Molla Cedid	Konya	–
Atabey	Kastamonu	Çobanoğulları
Gökmedrese	Tokat	Muinüddin Pervane (Pervane med.)
Çay	Afyon-Çay	Yusuf b. Yakup Bey
Taciye	Aksaray	Taceddin Mutez (İlhanlı)
Lala Ruzbe	Konya	Lala Ruzbe (Selçuklu)
Emineddin	Sivrihisar	Emineddin Mikail
Hatuniye	Erzurum	Padişah Hatun (İlhanlı)(Çifte Minareli)
Hisarardı	Afyon	– (Kale med.)
Muzafferiye	Mardin	Melik Muzaffer Karaarslan (Artuklu)
Nasrettin Hoca	Akşehir	–
Kadı İzzettin	“	Kadı İzzettin
Kadı Kalemşah	Konya	Sultanel-kudat Tâcettin Kalemşah
Melik Mansur (Haliliye )	Mardin	Artukoğlu Melik Mansur
Hatuniye (Zeynep Hatun)	Diyarbakır	Sencer Şah annesi Zeynep Hatun
Sultaniye (Ahmediye)	Erzurum	Olcayto Hüdabende (?) Alaattin Keykubat
Seyyi Nurettin	Sivrihisar	Seyyi Nurettin
Dündar Bey (Taşmedrese)	Eğridir	Hamitoğlu Dündar Bey
Hocaenti	Muş	Horasanlı Hocaenti
Altunboğa	Mardin	Emir Altunboğa (Artuklu)
Yakutiye	Erzurum	Olcayto Hüdabende (?)
Mahmudiye	Bayburt	Fahrettin Emir Mehmet
Museviye	“	” ” “
Bimarhane (Şifahane)	Amasya	İlhanlı Kölesi Anber b.Abdullah
Vacidiye	Kütahya	Germiyanoğlu Umur b. Savcı
Aydınoğlu Mehmet Bey	Birgi	Aydınoğlu Mehmet Bey
Gazi Süleyman Paşa	Safranbolu	Candaroğlu Süleyman Bey
Beramunîye	Aksaray	Baranbay (İlhanlı)
Emir Sinaneddin	Korkuteli	Hamitoğlu Sinaneddin
Alemşâh	Sivrihisar	–
Yavlak Arslan	Taşköprü	Muzafferiddin Yavlak Arslan
Orhan Gazi	İznik	Orhan Gazi
Süleyman Paşa	Yenişehir	Süleyman Paşa
Zinciriye (Akmedrese)	Aksaray	Karamanoğlu Yahşı Bey
Manastır	Bursa	Sultan Orhan
Tolmedrese	Ermenek	Emir Musa
Orhan Gazi II	Bursa	Orhan Gazi
Orhan Gazi III	Adapazarı	” “
Yelli Medrese (Kepez)	Peçin	Menteşeoğlu Orhan Bey
Feriştehoğlu	Tire	Aydınoğlu Süleyman Bey
İbn Melek	“	İbn Melek
Emir Musa	Karaman	Karamanoğlu Emir Musa
Ali Han (Ortamedrese)	Aydın	Ali Han
Şahabiyeyi Sugra	Eskimalatya	Emir Şahabettin Hızır
Lala Şahin Paşa (Hisar)	Bursa	Lala Şahin Paşa
Lala Şahin Paşa II	Kirmastı	Lala Şahin Paşa
Hüdavendigar	Bursa	Murad Han Gazi
Kaplıca	Bursa	Murad Han Gazi
İsmail Aka (Taşmedrese)	Beyşehir	İlhanlı İsmail Aka
Obaköy	Alanya-Obaköy	Karamanoğlu Bedrettin Mehmet
Ahmet Gazi	Milas-Peçin	Menteşeoğlu Ahmet Bey
Şahabiyeyi Kübra	Eskimalatya	Emir Şahabettin Hızır
İshak Bey (Fethiye)	Manisa	Saruhanoğlu İshak Han
Hatuniye	Karaman	Nefise Sultan
Sultan İsa	Mardin	Artukoğlu Sultan İsa
Tursunoğlu	Konya	Tursunoğlu Mehmet Bey
Kara Paşa (İlyas Bey)	Milas-Peçin	Menteşeoğlu İlyas Bey
Taşmedrese	Maraş	Dulkadıroğlu Alauddevle Bey
Şah Sultan	Mardin	Akkoyunlu Sultan Hatun
Bayezıt	Bursa	Yıldırım Bayezıt
Bayezıt	Edirne	Yıldırım Bayezıt
Akmedrese	Niğde	Karamanoğlu Ali Bey
Çelebi Mehmet	Merzifon	Çelebi Mehmet
Yeşil medrese	Bursa	Çelebi Mehmet
Bayezıt Paşa	“	Birinci Mehmet
Yahşı Bey	Tire	Yahşı Bey
Hatuniye	Kayseri	Melik Nasır Muhammet
İbrahim Bey İmaret	Karaman	Karamanoğlu İbrahim Bey
II. Murat	Bursa	II.Murat
II. Murat	Edirne	II.Murat

Fâtih Medreseleri

Fatih Sultan Mehmet, meşhur külliyesini yaptırmadan önce Ayasofya Camiine ve Zeyrek mahallesine birer medrese kurmuştu. Ayasofya medresesi Molla Husrev ile Ali Kuşçu’nun ders verdiği medrese idi. Fatih’in “Semaniye” medreseleri yapılınca ortadan kalkmıştır. Zeyrek medresesi de bir manastırda açılmıştır. Buranın ilk müderrisi Molla Zeyrek olduğundan, medrese ve etrafındaki mahalle bu âlimin adını almıştır. Gene bu medresede Ali Tûsî de ders vermişti ve aynı medresenin müderrislerinden Hocazâde ile “tehafütü’1-felsefe” üzerine meşhur tartışmaları yapmışlardı.

Fatih’in büyük külliyesi yaptırılınca, İstanbul’un ilk Türk yükseköğretim kurumları olan bu medreseler bütün öğrencileri, araç-gereçleri ve müderrisleriyle oraya taşınmışlardı.

Fatih külliyesi, Ayasofya kadar muhteşem olan bir kilisenin yıkıntıları temizletilerek, İstanbul’un muhteşem tepelerinden birinin üzerine yaptırılmıştı. Külliyenin yapımı 1462′den 1470 yılına kadar sürdü. Külliyede bir câmi, tetimme ve Semaniye medreseleri, türbe, Dârüşşifa, hamam, imaret (aşhane, misafirhane), Tabhane (takat, kuvvet verilen yer), bâlâhaneler (misafir odaları), 4 tane muvakkıthane (zaman ölçme yerleri) ve bir de mekteb-i şerif (ilkokul) vardı. Medresenin müderrisleri de bu civardaki evlerde oturduğundan, daha sonraki yüzyıllar içinde İstanbul’un Fatih semti tam bir yükseköğretim semti olmuştur (Bu durum 1918 yangınına kadar devam etmiştir).

Semaniye medreseleri Külliyenin Akdeniz ve Karadeniz taraflarında idi. Bunların hizasında 8 medrese daha vardı ve bunlar, Semaniye Medreselerine öğrenci hazırlayan Tetimme Medreseleri idiler.

Tetimme medreselerine “Musıla-ı sahn” da denilirdi. Burada okuyan öğrencilerin adları da “suhte” (daha sonra “softa” olmuştur) idi. Sahn medreselerinin tam arkasına rastlayan bu medreselerin yapı planları da onlara benzemiyordu. Tetimmeler sınıf sınıf ayrılmakta idi ve bu ayrım “baş” ve “ayak” tabirleriyle yapılıyordu.

Suhteler “mukaddimat-ı ulûm”u okuduktan sonra “mülazım” olur ve ihtisas yaparlardı. Bunların da bir kısmı Sahn medreselerine geçerek “dânişmend” olurlardı. Her Tetimmede 8 hücre, her hücrede de önceleri üç öğrenci olurdu. Daha sonraları nüfus artınca, buralarda kalan öğrenci sayısı da artmıştır. Suhteler, derslerini “muid”lerden ve “müsteiddin” öğrencilerden alırlardı.

Semaniye medreselerine “Kurşunlu medreseler” de denir. Bunlar öğrencilerini “Hâriç”ten ve Tetimme medreselerinden alırlardı. Bunlar, Külliyenin ve devrinin ihtisas medreseleri idiler ve burada her dânişmende bir oda veriliyordu. Sekiz medreseden her birinin bir büyük dershaneleri ve ayrıca 20 tane de odası vardı.

Fatih medreseleri naklî ve aklî bilimlerde öğrenci yetiştirmek için kurulmuş medreselerdi. “Sahn” sözü, önceleri yalnız bu medreseler için kullanılırken sonra başka medreselere de ad olarak verilmiştir. Fatih Külliyesinin bir kütüphanesi olduğu gibi, ayrıca medreselerin de kütüphaneleri vardı.

Külliye hakkındaki bilgileri elimizdeki çeşitli vakfiyelerinden elde ediyoruz. Buna göre, külliyenin tatil günleri Salı idi. Bayram ve Kandil günlerinin dışında Ramazan ayı da tatil olurdu. Medresede dersler sabah ve akşam dersleri olarak belirleniyordu. Öğle ile ikindi arası dinlenme zamanıydı.

Medreselerde Ali Kuşçu tarafından düzenlenen bir okutma planının olduğu, hattâ bunun “Kânûnnâme” şeklinde yapıldığı da biliniyor, ama bugüne kadar ele geçirilememiştir. Kanunî devrinde bu medreseler şer’î ilimler ihtisası yapılan medreseler olmuşlar, Süleymaniye medreseleri de aklî ilimlerin ihtisas yeri olmuştur.
……..

Süleymaniye Külliyesi

Süleymaniye Külliyesi, 16. yüzyılın ortalarına doğru Kanunî Sultan Süleyman tarafından yaptırılmıştır. Mimarı, Mimar Sinan’dır. Eski Saray mevkiinde, İstanbul’un meşhur yedi tepesinden biri olan Süleymaniye tepesi üzerindedir.

Külliyenin öğretim elemanları, câmi merkeze alınmak sûretiyle kuzey tarafta Medrese-i Evvel ve Medrese-i Sâni, güney tarafta Medrese-i Sâlis ve Medrese-i Râbi, kıble tarafında Dârülhadis, güney batısında Tıp medresesi vardır. Bunların dışında Külliyede mektep, kütüphane, hamam, Tabhane, İmaret ve Dârüşşifa da bulunmaktadır.

Buradan da şunu çıkartabmliyoruz: Süleymaniye Külliyesinde 6 tane medrese vardı ve buralarda tıp, tabiiye, riyaziye ve dinî, hukukî ve edebî bilimlerin öğretimi yapılıyordu. Süleymaniye külliyesinin yapımı oldukça uzun sürmüş, Câmi 1556′da bitmiş olmasına karşın kuzeydeki medreseler câmiden daha önce (1552), Dârül-hadis 1557, batıdaki medreseler ise 1559 yılında bitmiştir.

Medreselerin müderrislerinin yevmiyeleri 60′ar akçe idi. Dârülhadis müderrisinin yevmiyesi ise 100 akçe idi. Bu medreselerde, zamanın en meşhur müderrisleri ders vermişlerdir. Tıp medresesinde de ders verecek tabibin hekimbaşılığa aday olabilecek kadar uzman olması istenmişti.

Öğrenciler medresenin “hücre”lerinde yatıp kalkıyorlar, günde iki defa “me’kel” denilen yemekhanede yemek yiyorlardı. Haftada dört gün ders yapılıyordu. Dâhil medreselerini bitiren öğrenciler ya Sahn-ı Seman (Fatih Külliyesinde) ya da Sahn-ı Süleymaniyeye giriyorlardı.

Süleymaniye medreseleri yapılınca, Fatih zamanında kurulmuş olan medrese ve müderris derecelenmesi yeniden değişti.
1. İbtida-i Hâriç
2. Hareket-i Hâriç
3. İbtida-i Dâhil
4. Hareket-i Dâhil
5. Musıla-ı Sahn (Bir çok müderris burada yığılıp kaldığı için “yatak” adını almıştı.)
6. Sahn-ı Seman
7. İbtida-i Altmışlı (60 akçe yevmiyeli 48 müderris vardı.)
8. Hareket-i Altmışlı (60 akçe yevmiyeli 32 müderris vardı.)
9. Musıla-ı Süleymaniye
10. Hâmise-i Süleymaniye
11. Süleymaniye Kibar-ı müderrisîn
12. Dârülhadis

Dârülhadis müderrisleri, isterlerse, “mahreç mevleviyeti” denilen bazı şehirlerin kadılıklarına geçebiliyorlardı. Her kademede kaç müderrisin bulunabileceğine dâir çeşitli nizamlar konulmuş, ancak müderris sayısı arttıkça kadrolar kabarmış, hattâ ek kademeler konulmuştur.

İstanbul ve Rumeli medreseleri

Osmanlı medreselerinin Balkanlarda da yayılmalarını sağladığı aşağı yukarı 1660 yıllarında, İstanbul ve Rumeli’deki medreselerin yerlerine ve derecelerine bakmak da yararlı olacaktır. O tarihlerdeki bir durumu bildiren Rumeli Kazaskerliğine bağlı medreselerin Rûznamesi (medreselerin, müderrislerin ve kadıların yerleri, dereceleri, atama ve azil kararnameleri v.s.) o zamanki medreseler sınıflamasını şu şekilde vermektedir:

1. Onlu medreseler
2. Onbeşli medreseler
3. Onsekizli medreseler
4. Yirmili medreseler
5. Yirmibeşli medreseler
6. Otuzlu medreseler
7. Kırklı medreseler
8. Ellili medreseler
9. Altmışlı medreseler
Bu sıralamadaki küçük yevmiyeli medreseler pek çok yerlere yayılmış olduğundan, bu düzeylerde belli bir eğitim eşitliği sağlanmıştı.

Medreselerin bozulması

Osmanlı medreselerinin bozulması, ilk defa belirgin olarak bazı müderrislerin terfileri normal yolların dışında yapılması yoluyla, Kanunî zamanında başlamıştır. Daha sonraki yıllarda ise, bozulma yayılarak ve çeşitlenerek büyümüştür.

Kanuni döneminde, padişahın bazı kişileri alt kademelerde müderrislik yapmadan üst kademelere ataması, ilmiye mensupları arasındaki bozulmanın başlangıç noktaları olmuştur. Hocazadeler, Fenarizadeler gibi bazı ulema soyları ortaya çıkmıştır. Bu durumu meşrulaştırmak için “Hocazadeler Kanunu” gibi resmî destekler sağlanmıştır.

Bu tür bozulmalar daha sonra II. Selim, III. Murad ve III. Mehmet dönemlerinde çoğalmış; 16. yüzyıl sonlarında ise hem medrese öğretimi hem de ilmiye sınıfı tamamen bir kargaşanın içine düşmüştür. Birçok “mevali gözdeler” soylarının adından faydalanarak kısa zamanda üst rütbelere yükselmişlerdir. İltimas ve rüşvetle pek çok kişi kadılık ve müderrislik görevlerine atanmışlardır. Bu şekilde müderris olanlar medresede ders vermemeye başlamışlardır. Ayda bir kere bile medreseye varmayan müderrisler türemiştir. Bunlar medreseye varsalar ders dinleyecek öğrenci bulamamışlar; öğrenci bulsalar ders verecek bilgiden yoksun olmuşlardır.

Hocazadelere, büluğ çağına geldiğinde “Dâhil elli” derecesinde müderrislikler, Müftüzadelere “Hariç”, Kadıasker oğullarına “ibtidai kırklı”, İstanbul kadılarının oğullarına da “yirmibeşli”, “otuzlu” medreseler verilmesi âdet olmuştu.

Ağaların, paşaların oğulları ne okumuş ne yazmış, ne de bilim öğrenmeye heveskâr olmuşlardır. Ama bir yolunu bularak medrese mezunu sayılmışlardır.

Rüşvet ve iltimasın alabildiğine arttığı bir toplumda, bilginin ve faziletin hiç bir ayırıcı ve üstün özelliği kalmamıştır. Her mevki, akçesi olanların eline geçmiştir.

İsmi var cismi yok medreselere müderrisler atanmış, “akçesi var dersi yok” olan bu müderrisler “dânişmendsüzlük ayubtur” diye pek çok cahil kişiyi öğrenci olarak etrafına toplamıştır.

Medreselerin öğretim programları alabildiğine karışmış; XVI. yüzyılın ilk yarısında 2-3 yıl olarak belirlenen öğretim süreleri, aynı yüzyılın ikinci yarısında bir yıl, altı ay, üç ay gibi giderek azalmıştır. Doğal olarak bu kısalan süre içinde uygulanması öngörülen ders programı da giderek küçültülmüş, kuşa çevrilmiştir.

Üstelik bazı dersler hakkındaki tutum da değişmiş, Fatih zamanında “kânün üzre şugl oluna“ diye okutulması yasalaştırılan bazı kitaplar (”Şerh-i Mevâkıf”, “Haşiye-i Tecrîd”), “bu dersler felsefiyattır” denilerek daha sonraki dönemlerde “Hidaye”, “Ekmel” gibi biraz daha az felsefî olan kitaplarla değiştirilmiş, daha sonra bunlar da ortadan kaldırılmış; medrese felsefî ve müspet ilimlere düşman bir kurum haline getirilmiştir.

Ayrıca büyük bir yersiz-yurtsuz insanlar topluluğu, vakıfların yatacak yer ve yemek sağlama maddelerinden dolayı medrese, imaret ve tekkelerde toplanmışlardır. Bu şekilde medreselerde toplanan insanlar, medreselerin barındırma, beslenme giderinin çok üstüne çıkmışlar, Devletin içinde bulunduğu tarım ve para bunalımlarla da Türk halkı arasında yaygın bir sosyal gerginlik doğmuşur.

Bu durum karşısında önce Selânik, Üsküp, Sofya, Filibe, Silistre gibi Balkanlardaki büyük yerleşim merkezlerini medrese öğrencileri kentlerde “cerr”, “kurban”, “salma” gibi adlarla halktan para toplamakta, bu arada yer yer ahlâka uymayan hareketler yapmaktaydılar. İlk önce medrese öğrecileri arasında başlayan kavgalar ve cinayetler, daha sonra halka ve hükümet kuvvetlerine karşı irili-ufaklı gruplar halinde şekil almaya başlamıştır.

Önce Rumeli’de başlayan medrese öğrencilerinin isyanları, kısa zamanda Anadolu’ya da yayılmıştır.

Anadolu’da Celâlî ayaklanmalarının en kızışkın zamanında ortaya çıkan bu olaylarda halk ve leventlerden bazıları da medrese öğrencisi kılığında bu ayaklanmalara katılıyordu. Bazı yerlerde medrese öğrencileri sarp dağ eteklerinde “medrese” denilen binalar yapıyorlar; kışın burda kalıyorlar, bahar ve yaz aylarında bu üslerden eşkiyalığa çıkıyorlardı. Rumeli’de yalnız kentlerin içinde ve birbirinden kopuk olan medrese öğrencilerinin isyanı, Gümüşhane’den İzmit’e, tüm Batı Anadolu, Akdeniz ve Orta Anadolu bölgesine -şehir-köy demeden- yayılmıştır. (Bakınız bu sitedeki ek okuma parçaları)

Kanuni zamanında, 1550′de başlayan medreseli isyanlarına karşı, devlet politikası yalnız ceza vermek ve cezayı şidetlendirmek mevkinde kalmıştır. Ancak bu politika II. Selim zamanında da devam ettiğinden, 30-40 kişilik öğrenci isyan grupları daha da örgütlenmiş; 100′lü, 200′lü gruplar ve bölge isyanları ortaya çıkmıştır. Medrese öğrencilerinin isyan hareketlerine bir takım zengin ve nüfüzlu kimseler, hükümet adamları ve hattâ müderrisler yataklık ve önderlik ediyordu. Bu arada ordu ve donanmanın Kıbrıs, Tunus gibi uzak yerlere sefere gönderilerek Anadolu’dan uzaklaştırılması, halkın ve devlet adamlarının sahipsiz kalmalarına, “Suhte” adlı medrese öğrencilerinin isyan gruplarının daha da büyümesine, soygun ve ahlâksızlıklarının daha da âdileşmesine yol açmıştır.

Anadolu ve Rumeli’den gelen binlerce sızlama ve yardım yazımına karşı, merkez hükümeti sadece isyanı önlemekle görevli kişileri teşvik, isyancılara “korku belâsına” yardım ve yataklık eden kişileri ve halkı tehdit etmekle yetinmiştir. Medrese öğrencilerinin isyanlarının yanı sıra 16. Yüzyıl ortalarından itibaren Kanuni’nin, oğulları Şehzade Mustafa ve Bayezıt’a karşı savaşları ve onların etrafına toplanmış Anadolu halkının ve sipahilerin devlet sistemi dışına çıkarılması, mansıp ve tımarların para ile satılması, Amerika’dan gelen altınların Osmanlı devletine kadar gelerek Osmanlı parasının değerini düşürmesi gibi faktörler, Devletin “adalet ve ahlâk” örneği olması gereken en önemli kurumlarını bile bozmuştur. Bütün bu bozukluklar karşısında İmparatorluğun birçok yerlerinde “Celâlî isyanları” denilen ayaklanmalar çıkmış, medreseli isyanları da bunlar içinde, bunlarla bütünleşmiştir.

Osmanlı medreseleri program açısından başlangıçtan gelen geleneği sürdürmüşlerdir. Bu şekilde medreselerde matematik, coğrafya ve tıp gibi bilimler okutuluyordu. Bazı medreselerde heyet (astronomi) de okutuluyordu.

XV ve XVI. yüzyıllarda Batı, bilimde yeni dallar ve yöntemlerle büyük gelişmeler gösterirken; XVII. Yüzyıl başlarından itibaren Türkiye’de müsbet ve deneysel bilimlerin öğretim programlarından çıkarıldığı görülmektedir. Kâtip Çelebi’nin “Keşfü’z-zünun” adlı eseri, Osmanlılar döneminde yazılan eserlerin açıklamalı bir dökümünü vermektedir. XVII. Yüzyılda yazılan bu esere göre, eserlerin %95′i tasavvuf, din, tarih ve edebiyata; ancak %5′i müsbet bilimlere aittir. XVI. Yüzyıl sonlarına kadar astronomide Kadızâde Rümî’lerle ve Takiyeddin Efendilerle az çok Batı düzeyinde bir bilgi varolmuştur. Ancak XVII. yüzyılda böle bir şey yoktur. Coğrafya alanında da XV ve XVII. Yüzyıllarda denizciler dolayısıyla çağdaş bir bilgi görülür. Ancak XVII. yüzyıllarda bu bilimin de yüzüstü bırakıldığı ortaya çıkar. Bu gerileme bütün alanlarda görülür. Öyle ki, XVII. yüzyılda mimarî bile yabancıların eline geçer.

XVII. yüzyıldaki din yorumlaması da medrese programları üzerinde etkileyici olmuştur. XVI. yüzyıl sonlarında Birgivî Mehmet Efendi, toplumdaki din ve mezhep sürtüşmelerini kaldırmak için “Tarikat-ı Muhammediye” adlı bir eser yazmıştır. Bu eser, geniş düşüncenin yerine şüphe ve tereddütün geçmesinde etkili olmuştur. Bu kitap dinen yasak olan bir sürü hareket belirlemiştir. Bu eserde bilimler de “mubah” ve “merdûd” (redd) ilimler diye ikiye ayrılmış; kelam, astroloji ve birçok tabiat bilimleri ikinci sınıfa sokulmuştur.

Birgivî’nin bu görüşü, daha sonraki yıllarda “Kadızâdeler” tarafından savunulmuştur. Dini konularda yorumlara açık görüşü savunanlara da “Sivasizâdeler” denmiştir. Daha sonra Ayasofya Camiinde vaazlar veren Üstüvanî Mehmet Efendi de bir Risale yazarak, dinen yasak hareketler çerçevesini daha da genişletmiştir. Bunların açtıkları çığırda medrese programları giderek kısırlaşmıştır.

Prof Dr. MUSTAFA ERGÜN

Paylaş:

Yorumlar

Yorum yap

189) TÜRK EĞİTİM TARİHİ-2

Yorumlar

Sayfalar

Kategoriler

Son Yazılar

Bağlantılar