167) ORTA ASYA, LATİN ALFABESİNE GEÇİYOR

Azerbaycan, Özbekistan ve Türkmenistan’ın bağımsızlıktan hemen sonra kullanmaya başladığı yeni alfabeye, Kazakistan ve Kırgızistan dış etkiler ve sosyal ortam nedeniyle geçiş sağlayamadı.

Latin Alfabesine geçiş, bu hafta başından itibaren Kırgızistan ve Kazakistan’da tekrar gündemi meşgul etmeye başladı. Bazı Kırgız devlet adamları, yeni alfabenin dünyaya daha hızlı entegre olma konusunda avantaj sağlayacağı görüşünde. ‘Bizim mutlaka Latin alfabesine geçmemiz lazım. Belki hemen değil ama 10-15 sene içerisinde mutlaka olmalıdır.‘ Diyor Kırgız politikacılar.

Kırgızistan’da 16 yıllık bağımsızlık süresinde ulusal dili öğretmede etkili bir sistem oluşturulmadı ancak, Rusça’nın tesirinin biraz da olsa zayıflamış olduğunu söyleyebiliriz.

Uzmanların değerlendirmelerine göre, ülkenin Başkentten uzak bölgelerinde Rusça’yı bilmeyen yeni bir nesil yetişti. Moskova Enstitüsü Rus dili bölümünde öğretim görevlisi Doçent Dr. Hurşid Hamrakulov, ‘Kırgızistan’da eski nesiller ile taşrada yetişen yeni nesil arasında, Rusça sebebiyle bağ kopmuş durumdadır. 15 sene içerisinde Kırgızistan’da Rusça’nın etkisi ve kullanım alanı hissedilir şekilde zayıflamıştır.’ Diyor.

Öte yandan, Kırgızca eğitim görülen liselerde özellikle de Başkentte Kırgızca’ya gereken önem verilmiyor. Rus azınlığın Başkent ve çevresinde yaşıyor olması sebebiyle de konuşma dili haliyle Rusça. Sonuç olarak bazıları Kırgız olmayanların çoğunluğunun Kırgızların ise, yüzde 20’sinin Kırgız dilini hiç bilmediğini iddia ediyor.

Latin alfabesine geçilmesine karşı olanlar, halkın yüzde yirmilik bir bölümünün Kırgızca’yı bilmediği iddiasından başka sebepler de öne sürüyor. Bu argümanlardan biri de, alfabe değişiminden sonra yeni nesillerin Kiril alfabesi ile yazılmış olan bütün eserleri okuyamayacakları şeklinde.

Bunun yanında, bir alfabeden diğerine geçiş sırasında ülke yönetiminin bir sıra problemleri göz önüne alması gerektiği bir gerçek. Tüm pasaport, doğum belgeleri, sokak isimleri, trafik işaretleri, işletme tabelaları v.b. Ayrıca kullanımdaki paraların hepsini değiştirmek gerekiyor. Kırgızistan’da daha yakınlarda kullanıma sokulan madeni paraları da değiştirmek gerekecek.

Orta Asya ülkeleri ve Türk Cumhuriyetleri 1928 yılına kadar Arap Alfabesini kullanıyordu. 1928 yılında Latin Alfabesine geçildi. 12 yıl süren Latin Alfabesinin serüveni, 1940 yılında Kiril Alfabesinin kullanıma girmesiyle sona erdi. Öyleyse bölge bu tür değişikliklere  alışık.

Bu zamanda da Orta Asya’da Latin alfabesine geçme kararını Özbekistan, Türkmenistan ve Kazakistan kabul ettiler. Özbekistan’da reform lise seviyesinde durdu. Yeni nesil Latin harfleri ile okuyup yazıyor. Rusça ve Kirilce yazılmış Özbekçe literatürü okuyamıyorlar. Resmi işlemler ve kayıtlar eskisi gibi Kiril alfabesi ile yapılıyor. Yeni alfabeye ile yazılı dokumalar şimdilik devlet mekanizmasında kullanılmıyor.

Özbekistan yönetimi Latin Alfabesine geçişi üç aşamada gerçekleştirmeyi hedeflemişti. Son aşamaya doğru yaklaşılıyor.

Türkmenistan’da da Latin Alfabesinin durumu Özbekistan’dakine yakın. Türkmenbaşı’nın iktidarı süresince ülkede halkın eğitim seviyesinin düştüğü, Ruhname’nin yanında birkaç kitaptan başka eserin Latin Alfabesine çevrilemediği biliniyor.

Türk Cumhuriyetleri içerisinde Azerbaycan’ın, Türkiye’ye olan kültürel ve coğrafi yakınlığı gibi unsurları iyi kullanarak, gereken adaptasyonu sağladığını söyleyebiliriz.

Alfabe değişimi konusunda Kazakistan ciddi adımlar attı. Yönetim, ülkenin 2010 yılında Latin harflerine geçeceğini ilan ederek, bilim adamlarından oluşan bir grubu Türkiye’ye gönderdi. Tam geçiş için, 15 yıl ve 300 milyon Doların gerekli olduğu belirtiliyor.

Atsana 2010 yılında Latin Alfabesine geçme kararını 2006 yılında kabul etmişti. Bazı Rus uzmanlar, ‘Kazakistan’ın şu anda içinde bulunduğu ekonomik kriz ve dış borçların, Kazakistan yönetimine Kiril alfabesinden vazgeçme fikrini tamamen unutturabileceğini söylüyorlar.‘ Rus uzmanlara göre, hali hazırdaki Kazakistan bütçesi bu yükü kaldıramaz.

Rusya medyası, Latin Alfabesine henüz geçmeyen Kazakistan ve Kırgızistan’da konunun bu hafta başından itibaren tekrar gündem gelmesini farklı şekillerde ele aldı.

18 Mart 2008 tarihli Nezavisimaya Gazeta’da yayınlanan (NG) ‘Alfabe değişimi Türkiye’nin Orta Asya’daki etkisini güçlendirir’ başlıklı yazıda, Orta Asya’da Latin Alfabesine geçiş süreci bakın nasıl yorumlanıyor:

”Latin harfleri uğruna Kiril alfabesinden vazgeçme fikri, ilk kez 1990 yılında ortaya atılmıştı. O zamandan beri çeşitli politikacılar ve kamu çalışanları çok farklı açıklamalarda bulunuyor.

Her defasında bu fikir çevresinde tartışmalar yapılıyor, çok sert münakaşalar oluyor ancak, bu güne kadar hiçbir şey değişmedi. Bazı politikacılar, Latince’nin Kırgızların İngilizce ve bilgisayarı daha çabuk öğrenmelerini kolaylaştıracağını söylüyorlar. Bazıları ise, Latin alfabesinin Kırgız dilinin kurallarına, Kiril alfabesine nazaran daha uyumlu olduğu görüşünde.

Bazı uzmanların ifadesine göre, alfabe değişimi jeopolitik bir meseledir. Kazak bilim adamlarının özellikle de Türkiye’ye staj görmeye gitmeleri tesadüf değildir. Ayrıca bu yılın Ocak ayında Azerbaycan-Türkiye Parlamentolar arası İlişkiler Çalışma Grubu ve Azerbaycan Parlamentosu Kültür Meseleleri Daimi Komisyonu Başkanı Nizami Cafarov’un, Türk Devletlerinin Liatince’ye toplu geçişi hakkındaki konuşmasının da tesadüfi olmadığı anlaşılmaktadır.

Caferov’un ifadesine göre, ‘Türk devletleri arasında bağların ve ilişkilerin genişletilmesi için tek ve ortak bir dilin var olması önemlidir. Önümüzdeki 10 yıl içerisinde Türkiye Türkçe’sinin Türk devletlerinin ortak dili olması süreci tamamlanacaktır. Latin alfabesi ise, bağımsız Türk dilli ülkelerin ortak alfabesi olacak bu da haliyle kendi aralarında Türkçe konuşmalarına yardım edecektir.‘ Dedi.

Kiril alfabesinin Latin alfabesi ile değiştirilmesi, Orta Asya devletlerinin Rusya ile bağlarını zayıflatacak, Türkiye ve Batı ülkelerinin bölgedeki etkisini kuvvetlendirecektir.