• Ana Sayfa
• İletisim
• RSS

1002) Rusya’nın Türkistan’da Yayılması

Yayin Tarihi 17 Şubat, 2019 
Kategori TÜRK DÜNYASI

Rusya’nın Türkistan’da Yayılması

Rusya, Asya’yı ve bilhassa Türkistan devletlerini istîla için XVI. asırdan XIX. asrın sonlarına kadar devamlı seferler düzenlemiştir. Acaba Rusya’yı Asya’ya çeken sebepler neler idi? Her emperyalist yayılmanın motifleri, çeşitli olmakla beraber, Rusya’nın Asya’da yayılmasının başlıca sebeplerini şöyle sıralamak mümkündür:

1. Altınordu Hanlığı ile olan mücadelelerinde Ruslar, önceleri, kendi sınırlarında ve daima müdafaada kalan taraf durumunda idiler. Fakat, Altınordu’nun yıkılmasından sonra kurulan hanlıkların (Kırım, Astrahan, Kazan vb.) zaafları yüzünden sınır boylarındaki mücadelelerde müdafaadan çıkarak saldırgan taraf durumuna gelen Ruslar, neticede, hanlıkların aleyhinde genişlemeye ve oralardaki nüfusu zorla kendilerine bağlamaya başladılar.

2. Devamlı harpler Rus hazinesine büyük malî külfetler getiriyordu. Ruslar, boşalan hazinelerini yeni işgal ettikleri yerlerin ahalisinden aldıkları vergilerle doldurma yolunu tutmuşlardı.

3. Deli Petro zamanında Ural dağlarında bir maden endüstrisi kurulmuştu. Bu endüstrinin gelişmesi ve iyi bir malî kaynak olabilmesi için, Ruslar, Türkistan’a doğru yayılmak gerektiğine inanıyorlardı.

4. Portekizli, Hollandalı ve İngilizlerin yaptıkları gibi Ruslar da İran, Orta Asya, Çin’in hammaddelerini ve Hindistan’ın baharatını satan tüccarlardan biri olmak hayâli içinde idiler. Bu hayâllerini gerçekleştirmek için de Güney Asya’ya yani Türkistan’a doğru yayılmaları gerekiyordu.

Son olarak, bir kısım Rusların hudut bölgelerine göçmeleri yayılma politikasına hizmet ediyordu. Bu göçmenler, askerî hizmetlerin ve serflik sisteminin ağır şartlarından kaçan başıbozuk kimselerdi. Fırsat buldukça sınır bölgelerinde komşu milletlerin arazi ve mallarına da tecavüz eden bu kaçakları, Rus makamları, toplayıp geri götürecekleri yerde, korumak ve desteklemek yolunu açmış ve Rus ordularının adım adım Asya’da ilerlemelerini sağlamıştır.

1480’de Altınordu (Tatar) hâkimiyetinin yıkılmasıyla birlikte Rusya’nın Asya’ya doğru yayılması da başlamıştır. Ruslar, ilk büyük başarılarını, 1552’de, Kazan’ın işgalinde gösterdiler.1 Kendilerine Asya’nın kapılarını açan bu başarıdan sonra, Hazar Denizi’ne kadar bütün İdil (Volga) havalisini kontrolleri altına aldılar. İdil vâdisini ele geçirmeleri onlara ticarî ve stratejik büyük avantajlar sağlamıştı. İran, Orta Asya ve hattâ Hindistan ile ticaretlerini arttırmak için hükümetlerinden destek isteyen Rus tüccarlarının faaliyetleri, Rus hükümetinin yayılma politikasına uygun geldiği için, derhal tasvip gördü. Zira o devirde İdil (Volga) vâdisi, İran, Orta Asya ve Hindistan’a açılmak için bir nevi çıkış kapısı olarak kabul ediliyordu.2

Ruslar 1556’da Astrahan’ı işgal ettiler.3 Arkasından Volga ile Sibirya arasındaki sahayı kontrol etmekte olan Kossak’ların (veya Kozak)4 1570-1580 arasında Rus hâkimiyetini kabûl etmeleri Rusların Asya’ya ve bilhassa Orta Asya’ya doğru yayılmalarında en büyük mukavemeti gösteren Tatar, Başkurt ve Kazak Türkleri ile Moğol asıllı Kalmuklar karşısında üstün bir duruma gelmelerine yardım etti.5

Rusların bilhassa Astrahan’a kadar inmeleri, Orta Asya Müslümanlarının Hazar’ın kuzeyinden İstanbul ile irtibatlarını kesmiş ve Mekke’ye hac ziyaretlerini tamamıyla imkânsız hale getirmişti. Diğer taraftan Kossakların da desteği ile Rusların Asya’da giriştikleri yeni istîla hareketlerinden büyük endişeye kapılan Müslüman ahali, İstanbul’a gönderdikleri mektuplar ve elçiler ile âcil yardım istemeye başlamışlardı.6 Orta Asya Müslümanlarının feryatları, Düvel-i İslâmiyye’nin başı olan Osmanlı Devleti’ni karşı tedbirler almaya sevketti.

Osmanlı hükûmeti, Kırım’a, Kafkasya’ya ve Orta Asya’ya doğru Rus ilerleyişini durdurmak maksadıyla Don ve Volga nehirlerini bir kanal ile birleştirmeye karar verdi. Bunun için gerekli hazırlıkları yapmak üzere Kırım hanı ile Kefe valisine fermanlar gönderildi.7 Fakat bu arada Avusturya cephesinde vuku bulan hızlı gelişmeler yüzünden Padişah Kanunî Sultan Süleyman’ın (1520-1566) dikkatini tekrar Batı’ya çevirmek mecburiyetinde kalışı ve bu sebepten çıktığı Batı seferi esnasında vefat edişi, Don-Volga projesinin geri kalması sonucunu verdi.

Kanunî’nin yerine geçen oğlu II. Selim’e (1566-1574) durumu tekrar izah eden ve meseleyi tâkip iznini alan devrin muktedir Vezîr-i a’zamı Sokullu Mehmet Paşa, Don-Volga kanalı için hazırlıkları yeniden hızlandırdı. Fakat Osmanlı İmparatorluğu’nun iç meseleleri ve bu arada genç Padişah’ın gözüne girerek vezir-i a’zam olmak isteyenlerin çevirdikleri entrikalar, Sokullu’yu İstanbul’da kalmaya ve bu mühim projeyi gerçekleştirecek sefere Kefe valisi Kasım Paşa’yı göndermeye mecbur bıraktı. Oysa Kefe valisi, bir Osmanlı müellifinin dediği gibi, böyle bir seferi başarıyla sonuçlandıracak ehliyet ve yaradılışta değil idi.8

Osmanlı Devleti’nin hazırlıklarını öğrenen Ruslar derhal karşı siyasî faaliyete geçtiler. Kırım hanı, Volga havalisinin de Osmanlı hâkimiyetine girmesi halinde, yarı-müstakil bir statüde olan ülkesinin tamamen Türk kontrolü altına düşeceğinden endişe eden Kırım hanına,9 Ruslar, Osmanlı projesine karşı çıkması için, vaatlerle dolu büyük bir dostluk gösterisine giriştiler.

Bu arada hazırlıklarını tamamlayan Kasım Paşa kumandasındaki Türk kuvvetleri ve teknisyenleri, 1569 ilkbaharında Don-Volga havalisine giderek kanal açımı için gerekli çalışmalara başladılar. Fakat Türk teknisyenler, çalışma sahasında ümit ettiklerinden de fazla güçlüklerle karşılaştılar. İki nehir arasında kanal açılması düşünülen arazi fevkalâde engebeli idi. Ayrıca, İstanbul’un emrine rağmen Rus entrikalarına kanan Kırım hanı da hiçbir yardımda bulunmuyordu.

Bunun üzerine Kasım Paşa durumu İstanbul’a rapor ederek nasıl hareket etmesi gerektiği hakkında talîmât istedi.10 İstanbul, Kasım Paşa’ya kanal çalışmalarını öbür baharda yürütmesi için Kırım’da daha iyi hazırlıklar yapmasını emretti. Bu tâlîmâtta onun, Kırım’a dönmeden önce, mümkün ise, Rusları Astrahan’dan atması da emredilmişti. Kısa zamanda bir başarı kazanmak hırsiyle hareket eden Kasım Paşa, gerekli topları yanına almadan, emrindeki kuvvetlerle Astrahan üzerine yürüyerek şehri kuşattı. Daha önce Ruslar tarafından da iyi tahkim edildiği için şehrin kısa zamanda zaptedilmesi mümkün değildi.11 Bu güçlüklerden başka kışın yaklaşmakta olduğunu, yiyecek ve mühimmatının sonuna yaklaştığını gören Kasım Paşa, kuşatmayı kaldırarak Kırım’a dönmeye karar verdi. Türk kuvvetleri, binbir güçlük içinde Kırım’a döndü. Kasım Paşa, durumu tekrar İstanbul’a rapor ederek gelecek bahar için gerekli hazırlıklara başladı.

Kasım Paşa’nın gönderdiği raporları değerlendiren Osmanlı hükûmet erkânı, iki nehir arasındaki o bölgenin kanal inşası bakımından fevkalâde elverişsiz olduğu kanaatine vardı. İmparatorluk dahilinde zuhur eden hâdiseler de, hükümeti bu projenin tatbikini daha müsait bir yerde ve daha uygun bir zamanda gerçekleştirmek üzere, ertelemeğe mecbur bıraktı. Fakat ne yazık ki, imparatorluk dahilinde ve haricinde gittikçe artan problemlerin zamanında halledilememesi, Türk makamlarınca Don-Volga kanalı projesinin unutulmasına, Volga Müslümanlarının yardım dileyen mektuplarına karşı sessiz kalınmasına, dolayısıyla Rusya’ya karşı bir daha ciddî tepki gösterilmemesine ve önleyici tedbir alınmamasına sebep olmuştur.12

Diğer taraftan, kuvvetli komşuları Türklerin kanal projesinden vazgeçtiklerini gören Ruslar, tekrar Asya’da adım adım ilerlemeye başladılar. Fevkalâde plânlı ve şuurlu hareket ediyorlardı. Önce bozkırlardaki rakipleri Tatarların, Başkurtların ve Kazakların durumlarını öğrenmek maksadıyla oralara bir serî keşif seferleri yaptılar ve gördüler ki, rakiplerinin en zayıf taraflarından biri, kendilerini çok iptidaî silâhlarla müdafaa etmeleridir. Hakikaten o devirlerde (XVIII. asrın sonlarına kadar) bu Türk toplulukları hâlâ zırh, kalkan, kılıç, ok ve yay ile savaşıyorlardı. XVIII. asrın başlarında Başkurtlar bir kaç top imâl etmeği başarmışlar ise de, bunlar, Rus toplarının yanında çok iptidaî kalmıştı.13 Rusların ateşli silâhlarına ve bilhassa modern toplarına karşı koymak ve korunmak, onlar için çok zordu. Üstelik, XVII. asrın ortalarına doğru Moğol asıllı Kalmukların bozkırları tarumar eden istîlaları Türk topluluklarından Başkurtları ve Kazakları zayıflatmıştı.14 Kalmuk istîlasının açtığı ağır yaralar sonucu, Kazaklar arasında birlik bozulmuş, bu ise, Rusların daha kolay hareket etmelerini sağlamıştır.

Her bakımdan üstün durumda olan Ruslar için Asya’da ilerlemek ve bilhassa Orta Asya’ya doğru yayılmak, artık kolaylaşmıştı. Nitekim Ruslar, kısa zamanda, Tatar ve Başkurt ülkelerini ard arda istîla ederek, Orta Asya’nın kapısı olan Kazakistan bölgesine girmişlerdir. 15

Başlangıçta düşmana karşı müşterek bir cephe kuramayan Tatarlar, Başkurtlar ve Kazaklar, Rus istîlasının hızlı gelişmesi üzerine birlikte hareket etme yollarını aramaya başlamışlardır. Fakat Rusların takip ettikleri entrikalarla dolu politika, askerî bir güç kullanmadan, onların birliğini bozmaya yetmiştir. Bunun en iyi misali XVIII. asrın başlarında Petersburg’dan Rus hudut kumandanlarına gönderilen şu emirde görülmektedir: “Şayet Kalmuklar bize karşı düşmanca bir tavır takınırlar ise, Kırgızları onlara karşı; şayet Kırgız-Kazaklar bir şey yaparlar ise, Kalmuk ve Başkurtları onlara karşı kışkırtıp kullanın. Rus ordularını savaştırmadan, bu şekilde hareket ederek onlar üzerinde kontrol ve otoritemizi muhafaza etmemiz daima mümkündür”.16

Bu Rus politikası kısa zamanda neticesini vermiş ve gruplar arasındaki birlik parçalanarak onların birbirlerine düşmeleri sağlanmıştır. Gruplardan bazıları yardım için yine Ruslara başvurmak mecburiyetinde kalmışlar ve çok geçmeden Tatarlar ve Başkurtlar kendilerini Rus hâkimiyeti altında bulmuşlardır. Rus politikası tam manâsiyle bir “Böl ve idare et” prensibine dayanıyordu.17 Rus hâkimiyetine düşen bölgeler, kısa zamanda, Rus göçmenleri tarafından işgal edilmeye başlandı. Bu, bir nevi kolonileştirme idi. Yerli halk buna büyük bir tepki gösterdi, isyan etti. Ayaklanmalar Rus birlikleri tarafından kısa zamanda kanlı bir şekilde bastırılarak göçmen Rusların işgal ettiği topraklarda yerleşmeleri sağlandı.

Burada, entrikacı Rus politikasının mâhir uygulayıcıları olan iki kişiden bahsetmek gerekiyor. Bunlar, XVII. asrın sonlarında Deli Petro’nun Urallar’da kurduğu endüstri tesislerinin başında olan devlet konseyi üyesi İvan Kirilloviç Kirillov ile Rus hizmetine giren Ufalı Başkurt Prensi Aleksey İvanoviç Tevkelev (Kutlu Mehmed Tevkilev) idi. 18 Stepleri ve step ahalisini çok iyi tanıyan bu iki şahıs, çevirdikleri entrikalar ile bu havalide, güneye doğru Rus yayılmasında çok büyük rol oynamışlardır.

Güneye inme politikasında en önemli girişimlerden biri de bizzat Rus Çarı Deli Petro (1682­1725) tarafından gerçekleştirilmiştir. Petro önce, Osmanlı ordusunun 1683’te Viyana önlerinde yenilmesinden istifade ile Kırım’ın mühim bir kısmını işgal ederek güneye yayılma işinde önemli bir adım atmış, fakat 1711’de Prut’ta Türklere yenilince burada işgal ettiği yerlerden geri çekilmek mecburiyetinde kalmıştı. Bunun üzerine, Petro yayılma faaliyetini Asya’ya yöneltti. Orta Asya’daki durumu öğrenmek için 1715’te Albay İvan Bucholz’u İrtiş’e, 1716’da da Prens Aleksander Bekoviç Çekovski’yi Hive üzerine gönderdi. Fakat orduları mağlup ve perişan bir şekilde geri dönmek mecburiyetinde kaldığından, istediği neticeyi elde edememişti.19 Ancak ona, çok geçmeden, emeline kavuşmak için yeni bir fırsat doğdu. XVIII. asrın ilk çeyreğinde İran’ın düştüğü keşmekeşten, uğradığı Afgan istîlasından ve bu arada Osmanlı Devleti’nin de pasif durumundan istifade eden Rus çarı, 1722-23 yıllarında cür’etkâr bir şekilde, ordusuyla Kafkaslar’dan aşağı inerek Azerbaycan’ın mühim bir kısmını işgal edivermiştir.20 Her ne kadar Ruslar Azerbaycan’dan Nadir Şah tarafından kovulmuşlarsa da, Rus nüfuzu Kafkaslar’da, bilhassa Hıristiyan Gürcüler ile Ermeniler arasında, yayılmaya başlamış ve bunun ehemmiyetini anlayan Çarlık idaresi, bölgeye sahip olmak için gerekli plânları yapma imkânı bulmuştu.

Bu arada Ruslar, steplerde yayılma politikalarını kesintisiz devam ettiriyorlardı. Nitekim, steplerin Rus kontrolünde bulunmasına büyük ehemmiyet veren Petro, İran seferinden dönerken Astrahan’da A. İ. Tevkelev’e şöyle diyordu: “Her ne kadar Kazaklar ile Kırgızlara güvenmek mümkün değil ise de, onların memleketini mutlaka himayemiz altına sokmak zorundayız. Zira Kazak ve Kırgız bozkırları, bütün Asya’ya açılan en önemli kapıdır”.21

Kazakistan’da cereyan eden olaylar Kazakların hızla Rus nüfuzuna girmelerine sebep olmuştur. Kalmuk istîlasını Cungar istîlasının tâkip etmesi Kazak ordularını tam manâsiyle perişan etmiş ve iki müstevlî ile birden mücadele etmek mecburiyeti Kazakları fevkalâde yıpratmıştı. Neticede Kazaklar, 1726 ve 1730 senelerinde gönderdikleri elçiler ile Ruslardan Kalmuk ve Cungar istîlasına karşı yardım istediler.22 Bu, Ruslar için bulunmaz bir fırsat idi. Derhal, Tevkelev’i fevkalâde elçi olarak Kazaklara gönderen Rus makamları yapılacak yardıma karşılık, Or ile Ural nehirlerinin en çok yaklaştığı noktada bir askerî kale inşasına Kazakların karşı çıkmalarını temine çalışıyorlardı.23 Bu konuda Tevkelev’in Kazak liderleriyle ve bilhassa Ebül-Hayr ile yaptığı görüşmeler başarıyla neticelendi. İ. K. Kirillov, alınan sonuçları sür’atle Petersburg’a rapor etti: “Kazak lideri Ebül-Hayr Han’a elçi olarak giden Tevkelev’den ilk sevindirici haber geldi. Kazak hanı ile Karakalpak hanı Rus hâkimiyetine girmeyi kabul ediyorlar. Böylece Aral Gölü’ne kadar olan yol bize açılmış oluyor. Kazaklara güvenmek güç ise de, Ebül-Hayr kendi memleketinin yakınında bir Rus kalesi yapılmasına müsaade ediyor. Bu bizim için büyük kazançtır. Burayı üs yaparak plânlarımızı gerçekleştirebiliriz. Hattâ, Tanrı’nın yardımı ile, Bedahşan’ın zengin topraklarını İran’a ve Hindistan’a kadar adım adım işgal ederek oraların zengin altınlarına, lâcivert ve yakut taşlarına vb. sahip olabiliriz. Böylece, Cungarların daha da kuvvetlenmesini önleyeceğimiz gibi, hâkimiyetimiz altındaki Başkurtlar ve Volga Kalmuklarının bize karşı birlikte ayaklanma teşebbüslerini de, hiçbir askerî kuvvet kullanmadan, engelleyebiliriz”.24

Kirillov, askerî kalenin Or nehri ağzında yapılmasını teklif ettikten sonra raporunu şöyle tamamlıyordu: “Nasıl Kossakların idaremize alınması ile bilinmeyen Sibirya bizim olmuş ve dolayısıyla Çin’e, hattâ Japonya’ya kadar yayılmamız için yol açılmış ise, Kazakları ve Karakalpakları kontrolümüze aldıktan sonra, Orta Asya’yı ele geçirmemiz güç olmayacaktır”.25

Deli Petro’nun Asya’da yayılma plânlarının sadık takipçileri Kirillov ile Tevkelev’in bu raporu, Petersburg’da Petro’nun haleflerinden Çariçe Anna İvanovna (1730-1740) tarafından gayet müspet karşılandı. Çariçe, tam selâhiyet verdiği Kirillov ile Tevkelev’e, Orta Asya’nın istîlasına fevkalâde önemli rol oynayacak müstahkem Orenburg kalesinin Or ile Ural nehirlerinin birleştikleri, Kazak topraklarına en hâkim olan yerde yapılmasını emretti.26 

Orenburg kalesinin inşası 1734-1735 arasında ve istenen şekilde tamamlandı.27 Böylece, güneye yayılma faaliyetlerinin, büyük merkezlerinden biri daha kurulmuş oldu. Bir modern tarihçinin de dediği gibi: “Kazan’ın işgali Rusların Asya’ya açılmalarını nasıl sağladı ise, Orenburg’un kuruluşu da Orta Asya’ya Rus yayılmasını temin edecek olan büyük bir olay idi”.28 Gerçekten bu askerî üs’den faydalanarak Ruslar, Aral Gölü’ne adım adım ilerlemeye başlamışlardır.

Asya’da Rus yayılması, Avrupa’da XVIII. asrın ikinci yarısında meydana gelen olaylar ve neticeleri ile yeni bir hız kazandı. 1768’de Avusturya ile Rusya’nın aralarında Lehistan’ı taksim etmek istemeleri, bir zamanlar Leh Krallığı’nın istiklâlini garanti etmiş olan Osmanlı Devleti’ni, kendi gücünü tartmadan, bilhassa İngiltere ve Fransa’nın kışkırtmaları ile, duruma müdahaleye sevk etti. Fakat çok pahalıya mallolan bu müdahale Osmanlı Devleti’ni 1774’te Küçük Kaynarca Andlaşması’nı imzalamak mecburiyetinde bıraktı.29 Uğradığı pek çok maddî ve manevî kayıplar arasında bilhassa Kırım’ı Rus nüfuzuna terk etmek zorunda kalışı Osmanlı Devleti’ni sarsmıştı.30 Osmanlı Devleti, Kırım’ı kurtarmak için 1787-1794 yılları arasında Rusya ile tekrar mücadeleye girişmiş, bütün gayretlere rağmen bu mücadele de başarısızlıkla sonuçlanınca Kırım Rusya tarafından temelli olarak ilhak edilmiştir.31 Kırım’a yerleşmeleri Rusların kolaylıkla Kafkaslar’a nüfuz etmelerine zemin hazırlamıştır.

Deli Petro’nun 1720’lerde Kafkaslar’a inmesinden beri o havalinin Ermeni ve Gürcüler gibi Hıristiyan toplulukları ile temaslarını devam ettiren Ruslar, Osmanlı Devleti’nin Kırım’ı kurtarma hazırlıklarını haber alınca, 1783’te, Osmanlı Devleti ile İran’a karşı dâima hasmane bir tutum içinde bulunan, Hıristiyan Gürcü prensleri ile ikili anlaşma imzaladılar.32 Buna göre Ruslar, Hıristiyan Gürcülere, Türk ve İran devletlerine karşı her türlü yardımı ve desteği vaat ediyorlardı. Fakat, 1787’de başlayan Türk-Rus Savaşı’nın uzaması ve 1789’da patlak veren Fransız İhtilâli’nin ortaya çıkardığı siyasî meseleler Rusları, Gürcülere olan vaatlerini tutamaz duruma düşürdü. Buna rağmen Rus taraftarı Gürcü Prensliği Kafkaslar’da İran ve Türkiye aleyhtarı faaliyetlerine devam etti. Bu faaliyetler, İran’da yeni başa geçen ve Kafkasları İran hâkimiyetinde tutmak isteyen Kaçar Hanedanı’nın ilk hükümdarı Aga Muhammed Han tarafından durduruldu. Aga Muhammed Han 1795’te Gürcistan’ı işgal ederek ülkesine ilhak etti.33

Bu durum Ruslar ile İran’ın arasını açtı. 1812’de Napolyon tehlikesini atlatan Ruslar, 1813 yılında Kafkaslar’a girerek İran ordusunu ağır bir yenilgiye uğrattılar. Mağlûp İranlılar, çok ağır şartları ihtiva eden, Gülistan Andlaşması’nı Ruslarla imzalamak mecburiyetinde kaldılar.34 Yenilgi ile çok büyük toprak kayıplarına da uğrayan İranlılar, 1826’da, iyi hazırlanmadan Ruslara karşı yeniden mücadeleye girerek telâfi etmek istediler ise de, tekrar mağlûp olarak, 1828’de, Gülistan muahedesi şartları da geçerli olmak üzere, yeni ve çok ağır şartlı Türkmençay muahedesini imzalamak mecburiyetinde kaldılar.35 İranlılar Aras nehrine kadar Kafkaslar’daki bütün topraklarını Ruslara terk etmek, ağır bir savaş tazminatı ödemek ve Hazar denizinde hiçbir hak iddiasında bulunmamak mecburiyetinde bırakıldılar.

İranlıları yendikten birkaç ay sonra Ruslar, Osmanlı Devleti’ne karşı başlattıkları 1828-29 savaşını, Türklerin Yunan ve Sırp isyanları ile uğraşmalarından faydalanarak, Kafkas cephesinde başarıyla kapattılar.36

Neticede Kafkaslar’ın büyük bir kısmında hâkim duruma geldiler. Kafkaslar’daki Rus hâkimiyeti, bundan böyle, Osmanlı Devleti ile İran’ı devamlı bir baskı ve tehdit altında bırakmıştır. Aynı zamanda Kafkaslar, Rusların güneye ve güneydoğuya yayılma harekâtının bir nevi merkezî üs’sü rolünü oynamıştır.

Nitekim Ruslar, Hazar denizini tam kontrollerinde bulundurmaktan istifade ederek ve bu arada İranlılardan alacakları harp tazminatını da İran üzerinden bir baskı aracı olarak kullanarak, güneye inme politikaları için yeni plânlar yapmaya başlamışlar ve bu politikayı şöyle yürütmüşlerdir: Önce, Kafkas ordusu kumandanı General Yermolov’un direktifleriyle, Hazar’ın doğusuna, Türkmen-eli’ne ve Hive’ye elçilik adı altında keşif heyetleri gönderilerek Türkistan’a bu cihetten nüfuz etme yolları araştırılmıştır.37 Her ne kadar Rus elçilik heyetleri diplomatik bir başarı elde edememişler ise de o havali hakkında askerî yönden çok kıymetli bilgilerle dönmüşlerdir. Rusların güneye yayılma politikalarında ikinci teşebbüsleri ise, nüfuzları altındaki İran üzerinden yapılmıştır. Tahran’daki Rus elçisi Kont Simonoviç, İran hükümeti erkânını, İran’ın Hive, Merv ve Herat istikametinde genişlemesi gerektiğine ikna etmiş, o takdirde Rus hükümetinin İran’dan alacağı harp tazminatından vazgeçeceğini bildiren Simonoviç, gerektiğinde İran ordusuna da bizzat danışmanlık yapabileceğini söylemişti.38 Rusların maksadı, hem üst üste yenilen İranlılara kayıplarını unutturmak, hem de nüfuzları altına aldıkları İran’ın, İngiliz hâkimiyetindeki Hindistan’a doğru yayılmasını sağlamak yolu ile bu yayılmadan ileride faydalanmak idi. Rus savaşlarında büyük toprak kaybına uğrayan İranlılar, kayıplarını telâfi imkânı verecek böyle bir yayılma politikasını memnuniyetle benimsediler.

İran 1833’te, daha önce almak için birçok kereler Afganlılar ile savaştığı güneydoğu istikametlerindeki Herat üzerine yürüdü.39 Fakat İran ordusu kumandanı Prens Abbas Mirza’nın Herat’ı kuşatma sırasında ölmesi bu seferden bir netice elde edilmesini önledi. Ertesi yıl, yâni 1834’te, ölen Şah Feth Ali’nin yerine geçen Muhammed Şah, Simonoviç’in teşviki ile yeni Herat seferi için hazırlıklara girişti.40

İranlıların Herat için yeni hazırlıkları ve bunun arkasında Rusların bulunması İngilizleri fevkalâde telâşlandırmış idi. Zira, Hindistan’a inen yolların kapısı durumundaki Herat’ın Rus nüfuzundaki İranlıların eline geçmesi Hindistan’daki İngiliz hâkimiyeti için büyük bir tehlike teşkil edebilirdi.41 Bu sebeple İngilizler, derhal bir serî tedbirler almaya başladılar. Önce İran hükümetine verdikleri bir nota ile Herat’tan vazgeçilmesini istediler.42 Rus desteğine güvenen Muhammed Şah, İngiliz notasını reddederek, 1838 baharında, ordusu başında Herat üzerine yürüdü ve şehri kuşattı.43 Tehlikenin büyüklüğünü gören İngiliz elçisi Mc Neill, hükümetinin izni ile, İranlılara verdiği bir ültimatomla Herat’ı Rus desteğindeki İran ordusunun işgalinden ancak kurtarabildi.44

İranlıların Hindistan’a doğru ilerlemelerini durduran İngilizler, Herat’tan başka, Türkistan hanlıklarını da Rus ve İran tehlikesine karşı korumak için aktif politikalarına devam ettiler. Devrin siyasî gelişmelerine vakıf, Fars ve Türk dillerini iyi bilen A. Conolly, A. Burnes, D’Arcy Todd, J. Abbott ve Shakespear gibi muktedir subayları Türkistan hanlıklarına ve Afganistan’a gönderdiler. İngilizlerin maksadı, Türkistan hanlıklarının ve Afganistan’ın istiklâllerini koruyarak, Rusya ile Hindistan arasında bir tampon bölge oluşturmak idi.45 İngiliz subayları, Türkistan hanlıklarının Rus kışkırtmaları neticesinde aralarında çıkan anlaşmazlıkları giderdikleri gibi, o devletlerin Ruslar ile olan ihtilaflı meselelerini de büyük bir maharetle halletmeyi başarmışlardı.46 Nitekim, Rusların, Buhara Emirliği’ni Hive Hanlığı aleyhine kışkırtmaları sonucu bozulan Hive-Rus münasebetleri İngiliz subaylarından Abbott ve Shakespear’in büyük gayretleri ile savaşa gitmeden düzeltilebilmişti.47

Ne var ki, İngilizlerin elde ettiği müsbet neticeler Hindistan Genel Valiliği danışmanlarının dengesiz tutumları yüzünden kısa zamanda değerini kaybetti. Afganlılar ile Hindistan’ın kuzeyini kontrol eden Sihler arasında Peşâver vâdisi yüzünden büyük bir anlaşmazlık var idi. Uzun yıllar Afgan hâkimiyetinde kalan Peşâver’in ahalisini Sünnî Müslüman Afganlılar teşkil ediyordu.48 Fakat, bu vâdi XIX. asrın başlarında Hindli Sihler tarafından işgal edilmişti. Afgan lideri Dost Muhammed Han, haklı olarak, Peşâver’in Afganistan’a geri verilmesini ve bunun için de dost bildiği İngilizlerin arabulucu olmalarını istiyordu. Dost Muhammed Han’ın arzusu, İngiliz askerî makamları tarafından müsbet karşılanmasına rağmen, Sih taraftarı Genel Valinin danışmanlarınca reddedilmiş ve hattâ Afganistan’a karşı Sihlerle birleşilerek düşmanca bir yol takibine gidilmişti.49 Sonunda, Dost Muhammed Han’ı Peşâver üzerindeki iddialarından vazgeçirmek için İngiliz kuvvetleri 1839 baharında Afganistan’ı işgal etmişlerdi. Fakat İngilizler, bir sene sonra Afganlılar karşısında tutunamayarak Afganistan’dan ve Orta Asya’dan çekilmek mecburiyetinde kalmışlardır.50 Sonunda yukarıda adları zikredilen subayların büyük maharetle Orta Asya’da yükselttikleri İngiliz itibarı sıfıra inmiştir. Ünlü Macar oriyantalisti ve seyyahı Vambery’nin dediği gibi, “Sütten ağzı yanan çocuğun yoğurdu üfleyerek yemesi” misâli, İngilizler bu Afgan yenilgisinden sonra uzun zaman Orta Asya işlerine karışmak cesaretini gösterememişlerdir.51 Bu ise, Rusların Orta Asya’yı kontrol etme emellerini yeniden canlandırmıştı.

Nitekim çok geçmeden, Orenburg askerî üssünden hareket eden Rus orduları, daha önce yapılan antlaşmanın hilafına, 1841’de Kazakların merkezî yerleşme bölgelerinden Turgay’ı ve 1846’da da Sir Derya’nın Aral’a döküldüğü yerde kurulan ve stratejik ehemmiyeti büyük olan Kazalinsk kalesini sessizce işgal ediverdiler.52 Böylece, XIX. asrın ilk çeyreğinde Kafkasların büyük bir kısmını ele geçiren Ruslar, aynı asrın ortalarına doğru da Aral Gölü kıyılarına ulaşmış oluyorlardı.53

XIX. asrın ilk yarısı Rusların yalnız Asya’ya doğru değil, Doğu Avrupa ve Orta Doğu’ya doğru da yayılma devirleridir. Çar I. Nikola (1796-1855) Osmanlı Devleti’nin içine düştüğü buhranlı devirden faydalanarak, Orta Doğu’nun ve Doğu Avrupa’nın Jandarması “Gendarme of Europe” rolünü oynama hayalini beslemekte idi.54 Ruslar, 1828-29 yıllarındaki Sırp ve Yunan isyanlarında

Avrupalı devletlerinden daha çok kışkırtıcılık yaparak Osmanlı iktidarının yıpranmasına sebep olmuş ve bununla da yetinmeyerek Osmanlı Devleti’ne karşı harp ilân etmişlerdi. Fakat, bu arada, Osmanlı Devleti’nde yeni bir buhranın başlamasına sebep olan Mehmed Ali Paşa hadisesine Batılıların, bilhassa Fransızlarla İngilizlerin destek olduklarını gören Ruslar hemen taktik değiştirerek Osmanlı Devleti’ne dostluk ellerini uzatmışlardır. Rusların maksadı, Mehmed Ali Paşa idaresinde kalan ve Hıristiyanlarca “Kutsal Yerler” olarak bilinen Kudüs ve çevresinin Fransız ve İngiliz tesirine girmesine mâni olmaktı. Mehmed Ali Paşa krizinden dolayı büyük bir sarsıntı geçiren Osmanlı Devleti ezelî düşmanı Rusya’nın yardım teklifini kabul etmek mecburiyetinde kalmıştır.55 Hattâ bu Osmanlı-Rus yakınlaşması, Mehmed Ali Paşa meselesinin hallinden sonra imzalanan ve Ruslara Boğazlardan serbest geçiş hakkı tanıyan bir dostluk antlaşması ile daha da ileri götürülmüştü. Bu andlaşma ile Rus nüfuzunun Osmanlı Devleti üzerinden artmasından endişelenen Batılı devletler 1841’de Boğazlar için yeni bir statüko tespit ederek Türkiye’deki Rus nüfuzunu azaltmak ihtiyacını duydular. Bu müdahaleden hoşlanmayan Ruslar, Osmanlı Devleti üzerindeki emellerini tek başlarına gerçekleştirmeye karar verdiler. Ancak daha önce Osmanlı Devleti’ni “hasta adam” ilân ederek Batılı büyük devletlerle bu hasta adamın mirasını paylaşmayı teklif ettiler. Teklif kabul edilmeyince de harekete geçerek, Osmanlı Devleti’ne karşı savaş açtılar.

Rusların, Avrupa ile Orta Doğu’daki cür’etkâr politikalarından memnun olmayan ve Osmanlı Devleti’nin Rus nüfuzuna düşmesini kendi menfaatleri için zararlı gören İngiltere ve Fransa, Rusya’ya karşı Türkiye’nin yanında yer aldılar. 1854’ten 1856’ya kadar devam eden ve “Kırım Harbi” olarak tarihe geçen mücadelede Ruslar büyük bir yenilgiye uğradılar.56 Bu harbin neticesi, bilâhare Batılı tarihçiler tarafından “Bürokratik ve otokratik Rusya hükümetinin Avrupa teknolojisi karşısında yenilgisi” olarak tavsif edilmiştir.57

Bu arada, Kırım Harbi esnasında Türkiye’nin müttefikleri olan Fransa ile İngiltere arasındaki rekabet (Orta Doğu’ya kimin hâkim olacağı düşüncesi) yüzünden ihmal edilen ve bilâhere sonuçlarıyla Orta Asya Türk devletlerinin kaderlerini değiştirecek olan Rus-Kafkas harekâtı üzerinde de kısaca durmak icabediyor.

Ruslar Kırım’da büyük bir darbe yemelerine rağmen, Kafkas cephesinde, Şeyh Şâmil kuvvetleri hariç, fazla bir dirençle karşılaşmamışlardı. Osmanlı kuvvetleri kumandanı Ömer Paşa daha harbin başlangıcında Ruslara karşı Kafkas cephesinden de taarruza geçilmesi için İngiliz ve Fransız kumandanlarına teklifte bulunmuş idi ise de, bu teklif maalesef kabûl edilmemişti. O devrin büyük asker-diplomatlarından İngiliz Generali Rawlinson’un da dediği gibi, şayet müttefikler Ömer Paşa’nın plânını kabul etmiş olsalardı, hem Kafkaslar’ı Rus istîlasından kurtarmak, hem de Orta Asya’ya doğru Rus ilerlemesini önlemek mümkün olurdu.58 Fakat Orta Doğu üzerindeki an’anevî İngiliz-Fransız rekabeti böyle mâkul bir plânın gerçekleşmesine fırsat vermemiştir. Gerçi Ömer Paşa 1856’da Batum üzerinden Ruslara karşı bir harekâta başlamıştı; fakat birkaç ay sonra Kırım Harbi’nin sona ermesi ve taraflar arasında sulh akdine karar verilmesi, Türk kuvvetlerinin Kafkaslardan geri çekilmesini zarurî kılmıştı.

Rusların, XVIII. asrın sonlarında Kafkaslar’da başlattıkları istîla hareketleri, 1820’lerde İranlıların ve Türklerin yenilgileri üzerine daha da gelişerek o havalinin mühim bir kısmını Rusya kontrolüne sokmuş idi. fakat Kafkaslar’daki Rus ordusu kumandanı General Yermolov’un Müslüman ahaliyi tamamıyla sindirmek ve Rus idaresine sağlamlaştırmak için yürüttüğü zalimine idare büyük huzursuzluklar yaratmış ve neticede halk, Ruslara karşı mücadele için “Müridizm” denilen muazzam bir direnişe girişmiştir. Müslüman ahalinin yıllar yılı başarıyla sürdürdüğü bu “Müridlik” harekâtı Şeyh Şâmil’in ortaya çıkışı ile tam bir istiklâl mücadelesi haline dönüşmüştür.59 1840’lardan Kırım Harbi başlarına kadar Şâmil önderliğindeki Müslüman kuvvetler Rus ordularına büyük kayıplar verdirmişlerdir.

Kırım Harbi Kafkas Müslümanlarının istiklâllerini kazanmaları için en büyük fırsattı. Ne var ki, Rusların endişelerine rağmen, Osmanlı kuvvetleriyle birlikte hareket etmeyi plânlayan Şeyh Şâmil bu kritik dönemde hareketsiz kalmıştır. Ömer Paşa plânının İngiliz ve Fransız kumandanları tarafından reddedilişinden habersiz olan Şeyh Şâmil, harbin sonunda Türk hükümetini kendisine zamanında yardım etmemekle suçlamıştır.60

Diğer taraftan, Kırım Harbi’nden mağlûp çıkan, Avrupa ve Orta Doğu’da yayılması durdurulan ve prestiji büyük bir darbe yiyen Rusya, yeni Çar II. Aleksander’in (1855-1881) önderliğinde ekonomik, eğitim ve askerî sahalarda köklü reformlara girişti61 ve fakat Avrupa devletleri ile rekabet edemeyeceğini anlayınca, artık kendisi için tek yayılma sahası olarak Asya’yı görmeye başladı. Asya’ya kolaylıkla yayılmanın ise her şeyden önce Kafkaslar’a tamamıyla hâkim olmağa bağlı olduğunu gören Ruslar, işe bu havaliden giriştiler. II. Aleksander çok yakın arkadaşı ve Çarlık Hanedanı ileri gelenlerden biri olan Prens Aleksander İvanoviç Baryatinskiy’i tam selâhiyetle Kafkas ordusu komutanlığına tayin etti.62 Aynı zamanda askerî ve idarî alanlarda büyük bir re­formcu ve Rus yayılmasının ateşli bir taraftarı olan Prens Baryatinskiy,63 1857 yazında Kafkaslar’daki vazifesine Çar’dan istediği kadar takviye kuvvetleri alabilme, emrindeki birlikleri yeni silahlarla teçhizatları için en büyük fırsattı. Ne var ki, Rusların endişelerine rağmen, ve onları yeniden teşkîlatlandırma iznini alarak başladı. Baryatinskiy, ileride Rusya’ya uzun yıllar Harbiye Bakanı olarak hizmet edecek olan Albay D. A. Milyutin’in yardımları ile Kafkaslar’daki Rus ordusunda kısaca şu reformları gerçekleştirdi:

a) Yeni değişikliklerle kumanda zincirinin daha iyi çalışır duruma getirilmesi,

b) İmparatorlukta yeni kurulan askerî bölgelerin komutanlarına geniş yetkiler tanınması,

c) Bütün askerî birliklerde savaş eğitimi yapılması ve eksiksiz uygulanmasının sağlanması.64

Baryatinskiy’in Kafkas ordusunda yaptığı bu reform Rus ordusunun bütün birliklerinde de kısa zamanda tatbike konulmuştur.65
Baryatinskiy, bir taraftan da, Çar II. Aleksander’e yazdığı mektuplarla Rusya’nın Orta Asya’da yayılmasının fevkalâde zarurî olduğunu anlatmaya çalışıyordu. Ona göre, Rusya, eninde sonunda İngiltere ile hesaplaşmak durumunda kalacaktı.66 İngilizlerle denizlerde başa çıkamayacaklarını anlayan Rus liderlerinde, bu kuvvetli rakibe karşı başarıyla mücadele edebilecekleri tek cephenin Asya olduğu kanaati hâkim olmaya başlamıştı. Bunun için de, Orta Asya’nın Rus hâkimiyetine alınması gerekiyordu.

II. Aleksander, Baryatinskiy’e verdiği cevaplarda aynı fikirde olduğunu, fakat “hareket için vaktin henüz gelmediğini” belirtmekte idi.67 Fakat altı ay sonra fikrini değiştiren II. Aleksander, Baryatinskiy’in yetiştirmelerinden Albay N. İgnatiyev’e Orta Asya hakkında bir rapor hazırlattırarak meseleyi etraflıca tetkik etti.68 Çar, kendisine sunulan bu son derece tatmin edici bilgiden sonra, hükümetine hemen Albay İgnatiyev’in Orta Asya Türk devletlerinin durumunu yerinde tetkik için kısa zamanda Hive ve Buhara’ya gönderilmesini emretti.69 Rus Harbiye ve Hariciye Bakanlıklarınca verilen tâlimatlara göre İgnatiyev, Hive ve Buhara’nın askerî ve ekonomik durumları ile yollarını ve bu arada ticaret hayatına Rus tüccarlarının nasıl hâkim olabileceklerini araştıracaktı.70

İgnatiyev, 1858 baharı ve yazında Orta Asya Türk devletlerinin durumlarını iyice tetkik ederek Petersburg’a dönmüş ve hazırladığı mufassal raporu hükümetine takdim etmiştir. Raporunda Rus hükümetinin Hokand’a karşı derhal askerî harekâta girişmesini tavsiye eden İgnatiyev, Hive ve Buhara’nın da, önce birbirlerine düşürülüp, Rus nüfuzuna sokulmaları ve sonra da fiilen istîla edilmeleri gerektiğini bildirmiştir.71 İgnatiyev’in raporu, başta Kafkasya Umumî Valisi Prens Baryatinskiy ile Orenburg Genel Valisi General Katenin ve Batı Sibirya Genel Valisi General Gasford olmak üzere yayılma taraftarı bütün Rus ileri gelenleri tarafından hararetle benimsenip destek görmüş bulunuyordu.72

İgnatiyev’in Orta Asya hakkında gösterdiği başarı kısa zamanda kendisini Rus hükümetinin en mutemet adamı durumuna getirmişti. Nitekim, 1860 baharında fevkalâde yetkilerle Pekin’e gönderilen İgnatiyev Çinlilere, Orta Asya’daki Rus harekâtından endişe etmemelerini hükümeti namına bildirdikten sonra, Rusya ile Çin arasında Rus tüccarlarına büyük avantajlar sağlayan bir ticaret andlaşmasını imzalamaya muvaffak oldu. Bu andlaşmaya göre Rus tüccarları mallarını gümrük vergisi ödemeden Çin’e sokma ve orada satma imkânı elde etmiş oluyordu.73

Diğer taraftan Kafkaslar’da, Baryatinskiy’in reformları ile daha müessir hale gelen Rus birlikleri, Şeyh Şâmil önderliğinde istiklâl için çarpışan Müslümanlara karşı yaptığı savaşlarda kesin başarılar elde etmeye başladılar. 1859 ve 1860’larda Şeyh Şâmil kuvvetlerine ağır darbeler indiren Ruslar, bunu takip eden iki yıl içinde de Kafkaslar’a tamamıyla hâkim oldular.74 Böylece Kafkaslar, Orta Asya’daki Rus yayılmasının en müessir bir üssü haline geldi.

Bu arada Petersburg’da, Orta Asya’da genişleme fikrinin en hararetli taraftarlarından Milyutin Harbiye Bakanlığı’na, İgnatiyev de Asya Masası’nın başına getirildiler. Baryatinskiy’in yetiştirmeleri olan ve Çar II. Aleksander’in de en mutemed adamları haline gelen Milyutin ile İgnatiyev Rusya’nın, yalnız Orta Asya memleketlerini istîlasında değil, aynı zamanda Osmanlı Devleti aleyhinde genişlemesinde de en büyük rolü oynamışlardır.75

Milyutin’in ilk işi, Rusya’nın, Orta Asya devletleriyle sınırdaş olan bölgelerine Rus İmparatorluğu’nu genişletme ihtirasıyla yanan generalleri komutan tayin etmek olmuştu. Baryatinskiy’in yaptığı askerî reformlar neticesinde kendilerine geniş yetkiler verilen bu hudut bölgesi komutanları cür’etkâr hareketleriyle kısa zamanda Hive ve Hokand sınırlarında büyük ihtilâflar yarattılar ve kasıtlı olarak çıkardıkları ihtilâfları müzakereler yoluyla halletmeyi reddettikleri gibi, devletler arası hukuk kaidelerini de çiğneyerek Hokand ve Hive arazi ve kalelerini cebren işgal ettiler.76 Mağdur olan ilgili devletler durumu Rusya hükümeti nezdinde protesto ettikleri zaman ise, bu devletlerin elçileri Rus sınırında aynı komutanlar tarafından tutuklandılar. Yolunu bulup Petersburg’a kadar varabilenlere de Rus hükümet erkânı sadece üzüntülerini bildirerek, bütün suçların hudut bölgesi komutanlarında olduğunu söylemekle yetindiler77 ve bilâhare de bu komutanları madalyalarla taltif ettiler.78

Rusların Orta Asya devletlerine karşı takip ettikleri bu fevkalâde enteresan ve milletler arası hukuka aykırı yayılma şeklini bütün medenî dünyadan devamlı olarak saklamak mümkün olmamıştır. Nitekim, kendileri gibi emperyalist bir kuvvet olan İngilizlerin baskısı üzerine,79 Rus hükümeti, Rusya’nın Asya’da yayılış sebeplerini hariciye vekili Prens Gorçakov vasıtasıyla dünya umumî efkârına 3 Aralık 1864’te şöyle açıklamak ihtiyacını hissetmiştir:

“Rusya’nın Orta Asya’da karşılaştığı durum, hiçbir sosyal organizasyonu olmayan, yarı-vahşi ve göçebe halklar karşısındaki bütün medenî devletlerin problemleriyle aynıdır. Bu tip durumlarda daha medenî olan devletler kendi sınırlarını ve menfaatlerini müdafaa etmek zorunda kalmışlardır. Hudut bölgesinde huzursuzluğu yaratan gruplar cezalandırıldıktan sonra kuvvetlerimizi geri çekmek mümkün olmamıştır. Verilen ceza çabuk unutulmuş ve geri çekilmemiz bir nevi zayıflık addedilmiştir. Çünkü Asyalılar, görünür ve hissedilir kaba kuvvetin haricinde hiçbir şeye hürmet göstermemişlerdir. Onun içindir ki, biz, şu iki şıkdan birini seçmek durumunda kaldık: Ya verdiğimiz bütün emekler, elde ettiğimiz ticarî menfaatler ve sınır boylarında kurduğumuz emniyet tertibatlarını unutup her şeyden vazgeçecektik veya bu vahşi Orta Asya memleketlerinin derinliklerine yürüyecektik. Rusya bu ikinci şıkkı tercih mecburiyetinde kaldı, tıpkı Amerika Birleşik Devletleri’nin kuzey Amerika’da, İngiltere’nin Hindistan’da, Fransa’nın Cazayir’de ve Hollanda’nın kolonilerinde yaptıkları gibi”.80

Gorçakov’un bu açıklaması, aslında, yukarıda da izah edildiği gibi, hiç de hakikatleri aksettirmiyordu. Bundan başka Gorçakov’un Orta Asya toplumları için söylediği hususlar da fevkalâde yanıltıcı idi. Şöyle ki:

1 Orta Asya memleketlerinin ahalisini meydana getiren Özbek, Kazak, Türkmen ve Kırgız Türkleri yarı-vahşî, teşkilâtsız (organizasyonsuz) ve tamamıyla göçebe hayatı yaşayan topluluklar değildi, onlar Hokand, Buhara, Hive hanlıkları ile Türkmenistan Cumhuriyeti81 gibi kendi millî devletlerine sahip bulunuyorlardı.

2 Orta Asya halkının yalnız ve yalnız kaba kuvvete boyun eğdiği veya hürmet ettiği iddiası da elbette yerinde değildir. Rusların, Orta Asya halkına karşı ticarî ve siyasî alanlarda taraflara eşit fırsatlar verecek yapıcı ve barışçı bir teşebbüste bulunduklarına dair de kaynaklarda hiçbir delile rastlanmamaktadır.82

3 Amerika Birleşik Devletleri’nin kuzey Amerika kıtasında, İngiltere’nin Hindistan’da ve Fransa’nın Cezayir’deki durumları ve oralarda yaptıkları işgaller, Rusların Orta Asya’yı istîlâ edebilmeleri için bir kıstas olarak öne sürülemez. Rusların bu misalleri vermekten maksatlarının kendi istîlâlarını o devletlere mazur göstermek olduğu anlaşılmaktadır.

Ne var ki, Gorçakov’un bu deklârasyonu başta İstanbul, Paris, Londra ve Berlin olmak üzere büyük devletlerin başkentlerinde Rus diplomatları ustaca açıklanarak Orta Asya Rus istîlâsına karşı hiçbir ciddî tepkinin gösterilmemesi sağlanmıştır.

Diplomatik ve askeri hazırlıklarını tamamlayan Ruslar, harp için bahaneyi bulmakta da güçlük çekmediler. Rus-Çin hududunda keşif yapmak maksadıyla 1 Mayıs 1864’te Türkistan ve Evliya-Ata kasabalarına iki Rus seferi tertiplendi. Bu Rus seferleri Hokand hükümeti tarafından şiddetle protesto edilince Rusya ile Hokand arasında savaş başlamış oldu. 

Rusya’nın Türkistan ülkelerinde yayılmasında büyük rol oynayan ihtiraslı generallerinden Çernyayev, 15.000 kişilik kuvvetiyle 4 Ekim 1864’te Çimkent’i müdafaa eden Alim-Kul kumandasındaki Hokand kuvvetlerine, başlangıçta yenilmesine rağmen, ikinci muharebede galip gelerek şehri zapdetti.83 Bu zaferden sonra Ruslar, Taşkent istikametinde ilerlemeye başladılar. Hokand’ın yetiştirdiği en büyük kumandanlardan biri olan Alim-Kul, müstevli kuvvetlerini amansız bir muharebeden sonra geri çekilmeye mecbur etti ise de, Rusların 9 Mayıs 1865’te bir cebri yürüyüşten sonra Taşkent’i aniden kuşatmalarına mani olamamıştır. Fakat düşmanın Taşkent üzerine yürüdüğünü haber alan Alim-Kul toplayabildiği 35.000 kişilik bir kuvvetin başında Ruslarla kozunu paylaşmak için 2 Mayıs 1865’te Hokand’dan ayrılarak 22 Mayıs’ta Taşkent önlerine geldi. Ertesi günü vuku bulan muharebede Alim-Kul’un vurularak ağır bir şekilde yaralanması üzerine, o ana kadar başarıyla çarpışan Hokand kuvvetleri çözülerek geri çekildiler. Aynı günün akşamında Alim-Kul Taşkent’te ölünce şehir Ruslar tarafından dört cihetten kuşatıldı.84 Tam bir ay iki gün Taşkentliler şehirlerini Ruslara karşı kahramanca müdafaa ettiler. Ruslar satın aldıkları iki hain tüccarın yardımıyla 23 Haziran 1865 gecesi Taşkent kalesinin kapılarından birisini açtırmaya muvaffak olunca ertesi sabah yaptıkları hücumla şehre girdiler. Bu kadar uzun bir süre şehirlerini müdafaa ettikleri için Taşkentlilerin büyük bir kısmı katledildi.

Taşkent’in düşmesi demek Hokand Hanlığı’nın sonu demekti. Nitekim öyle de oldu. 24 Haziran 1865’te Rusların hazırladığı bir antlaşma ile Hokand Hanlığı Rus nüfuzuna dahil edildi.85

Daha önce Hokandlıların yardım istediğini, Ruslar bu kadar hızla ilerleyemez düşüncesiyle, zamanında yerine getiremeyen Buhara Emiri Muzaffereddin, Taşkent’in düşmesi üzerine son derece müşkül duruma düştü. Rus kumandanına bir mektup yazarak Taşkent’i hemen boşaltmasını istedi. Teklifi reddedilince Taşkent’ten güneye doğru ilerlenmemesini ve arada bir hat çekilmesini teklif etti. Fakat bu teklifi de Rus komutanı tarafından reddedildi.86 Rus komutanın anlaşmaz tutumu üzerine, hâlâ sulhden ümidini kesmeyen Emir Muzaffereddin, acele olarak Çar’ın başkenti Petersburg’a bir elçi gönderdi ise de, elçi Orenburg askeri makamlarınca tutuklanarak hapsedildi. Bunun üzerine, Emir de, Buhara’da bulunan bir Rus heyetini tevkif ettirdi.87 Bu yeni gelişme iki taraf arasında ateşli bir yazışmaya sebep oldu. Buhara Emirinin haklı itirazlarına hiddetlenen ve zaten anlaşmak niyeti de olmayan Rus işgal kuvvetleri komutanı General Çernyayev, Muzaffereddin’e “elçilerimle karşılaşıncaya dek topraklarında ilerleyeceğim” diyerek Sir Derya nehrini geçip Çizak üzerine yürüyüşe geçmiş ve resmen muharebeyi başlatmıştır. Fakat Çizak’ı iyi müdafaa eden Buhara kuvvetleri, Rusları geri çekilmeğe mahkum etmişlerdir.88

Çernyayev, bu başarısızlığı üzerine, Rus hükümeti, en az Çernyayev kadar ihtiraslı bir asker olan General Romanovskiy’yi Türkistan’ı istila etmekle görevli birliklerin komutanlığına tayin etmiş ve Çernyayev’i Petersburg’a çağırarak, kendisi Rus hudutlarını genişlettiği için taltif edilmiş ve maaşı da artırılmıştır.89 Rusya cephesinde bu değişiklikler olurken Rus ve Buhara birlikleri arasında da ufak tefek çatışmalar devam etmekteydi. Yeni Rus komutanı General Ramanovskiy, bu ufak çarpışmaları bahane ederek 8 Mayıs 1866’da ansızın Buhara kuvvetlerine hücum etti. Topçu ateşinin yardımıyla Ruslar Ircar mevkiinde yapılan bu muharebeyi kazanarak Hocend’i işgal ettiler.90 Vambery’ye göre Ircar muharebesi Buhara için hadiselerin kötü bir şekilde gelişmesinin başlangıcını teşkil etti.91 Buhara Emiri sulh için bir defa daha teşebbüste bulundu ise de, Rus komutan büyük bir harp tazminatı da dahil olmak üzere çok ağır şartları havi bir antlaşma teklif etti. Bu kadar ağır şartları havi bir antlaşmayı Emir kabul edilemeyeceğini bildirince Rus birlikleri ilerlemeye devam ettiler.92 Bunun üzerine Emir Muzaffereddin, Buhara Müftüsü Hoca Muhammed Parsa Efendi başkanlığında bir heyeti, fevkalade elçi olarak acele yardım için İstanbul’a gönderdi. Hindistan İngiliz Valiliği’ne ve İngiltere kraliçesine de bir mektup yazarak, Rusya’nın milletler arası hukuku hiçe sayarak Türkistan’ı işgal ettiğini bildirmiş ve hilekâr müstevlinin zulmünden Orta Asya Müslümanlarının kurtarılması için yardım etmelerini rica etmiştir. Fakat İngilizler müspet bir cevap vermemişlerdir.93

Buhara elçisi İstanbul’a ulaştığında durumu hem yazılı, hem de şifahi olarak Osmanlı hükümetine anlatıp acilen yardım isteğinde bulunmuştur. Fakat Buhara’ya yardımın Rusya’yı memnun etmeyeceği ve bunun neticesinin de Osmanlı Devleti için iyi olmayacağı düşüncesiyle Osmanlı hükümeti, mesafenin uzak olması sebebiyle Buhara’ya yardım göndermenin güçlüklerini münasip bir dille elçiye anlatarak, en iyi çarenin Rusya ile mümkün olduğu kadar az zararlı bir andlaşma imzalayarak bu ihtilafın halledilmesi icap ettiğini bildirmiştir.94 Fakat Osmanlı Devleti’nin bu tavsiyesini bildirmek için Buhara elçisi yola çıkmadan, Rusların tekrar hücuma geçerek Buhara Emirliği’nin mühim bir kısmını daha işgal ettiği haberi İstanbul’a ulaştı.

Bu gelişmeler olurken, Türkistan’ın kaderi ile ilgili olarak Rus başkenti Petersburg’da da bir seri toplantılar yapılmakta ve mühim kararlar alınmakta idi. Alınan bu kararlara göre, Ruslara, o ana kadar Türkistan’da işgal ettikleri bütün ülkeleri Rusya’ya ilhak ettiklerini ilan ettiler (Ağustas 1866). Bir sene sonra da Rus çarı Türkistan Genel Valiliği’nin kurulduğunu ve valiliğe de General Kaufman’ın getirildiğini bildiren bir kararı imzalıyordu.95

Türkistan Genel Valisi General Kaufman, 1868 baharında Taşkent’e vardığında kendisinden sulh talebinde bulunan Buhara Emirinin ricasıyla kabul etti. Fakat hazırlattığı antlaşma metni çok ağır şartları havi olduğu için Emir reddetmek mecburiyetinde kaldı. Tekrar başlayan Ruslar, önce Semerkand’ı sonra da Urgut ve Katta-Kurgan’ı alarak Buhara kuvvetlerini 2 Haziran 1868’de ağır bir yenilgiye uğrattı. Çaresiz kalan Emir, Rus isteklerini kayıtsız şartsız kabul etmek mecburiyetinde kalmıştır.96 1860’da İranlıları hezimete uğratarak istiklalini ilân eden Türkmenlerin başkanı Kuşit Han, bu son Rus taarruzunu işitir işitmez büyük bir süvari kuvvetinin başında yardım için yola çıkmış ise de, yarı yola varır varmaz Buhara kuvvetlerinin mağlup olduğu haberini alınca geri dönmek mecburiyetinde kalmıştır.97

Rusların dikte ettikleri ve Emirin de kabul etmek mecburiyetinde kaldığı antlaşmaya göre: Buhara 500.000 ruble harp tazminatı ödeyecek o ana kadar Rusların işgal ettiği Buhara toprakları (ki Buhara’nın üçte ikisi) Rus işgalinde kalacak ve Buhara Emirinin kontrol ettiği yerlerde başta ticaret olmak üzere her türlü Rus faaliyeti serbest olacaktı.98 Böylece Türkistan Türklerinin varlıklarını müstakil olarak devam ettirdikleri Hokand Hanlığı’ndan sonra Buhara Emirliği de Ruslar tarafından işgal edilmiş oluyordu. Şimdi, aynı acı akibetle karşılaşma sırası Hive Hanlığı’nda idi.

Rusların Türkistan ülkelerine hakim olmalarında en büyük engeli her zaman Hive Hanlığı teşkil etmişti. Zira, Hive, Türkmenler ile birlikte Hazar denizinden Aral’a kadar uzanan hattın güneyinde kalan bölgeler üzerinde bulunuyordu ve etrafı çöllerle çevirili olduğu için de işgal edilmesi oldukça zor idi. Ruslar bu hanlığı ortadan kaldırmak için birkaç defa sefer tertip etmişler ise de, bütün seferleri mağlubiyetle neticelenmiş bulunuyordu. Bu yüzden Ruslar bilhassa 1842’de Çinlilerle hudut anlaşmazlığını hallederek Türkistan’ı işgale Hokand Hanlığı’ndan başlamayı tercih etmek mecburiyetinde kalmışlardır. Hokand ve Buhara’yı zaptettikten sonra, Hive’nin işgali için gerekli hazırlıklara başlayan Ruslar, bu hazırlıkları 1873 baharında tamamlayarak dört koldan Hive üzerine yürümeyi planladılar. Bu hazırlıkları öğrenen Hive Hanı Said Muhammed Rahim (1864-1910) hemen bir elçi göndermiş ve “tarafımızdan sulhü bozucu hiçbir harekette bulunulmadığı halde memleketime karşı giriştiğiniz hasmane hareketleri anlamak mümkün değil, fakat, yine de anlaşmamız imkan dahilindedir” diye bir sulh antlaşması teklifinde bulunmuş ise de Ruslardan hiçbir cevap alamamıştır.99

Rusların memleketini mutlaka istila emelinde olduğunu anlamakta gecikmeyen Hive Hükümdarı Said Muhammed Rahim Han, derhal İstanbul’a ve Hindistan İngiliz Valiliği’ne elçiler göndererek memleketinin Rus istilasından korunması için yardım istemişse de, tıpkı Buhara ve Hokand hanlıklarına olduğu gibi, kendisine yalnız bolca nasihat ve tavsiyelerde bulunuldu.100

Bütün hazırlıklarını tamamlayan Ruslar, General Kaufman kumandasında dört koldan Hive üzerine yürüyüşe geçtiler (Mart 1873). Rus birlikleri önlerine çıkan her engeli yakıp yıkarak Hive önlerine geldi. Muhammed Rahim tekrar sulh ricasında bulundu ise de, hükümetlerinden emir aldıkları için Rus komutanları Hive hanı ile sulh yapmayı reddettiler.101 Mayıs sonlarında taarruza geçen Ruslar, ağır bir bombardımandan sonra Hive şehrini zapt ettiler.102 Bütün bu olaylar esnasında Hanlığın başkentini cesurane bir şekilde müdafaa eden Yamud Türkmenleri geri çekilerek Rus hakimiyetine girmeyi reddettiler. Bunun üzerine harekete geçen Rus birlikleri, Türkmenlere guya iyi bir ders vermek maksadıyla, Orta Asya’yı istilaları tarihinin en büyük katliamlarından birini yaparak, kadın-çocuk ve ihtiyar ayırt etmeden binlerce Türkmeni barbarca imha ettiler. 103

Hive Hanlığı’nın kayıtsız şartsız teslimini ifade eden antlaşma Ruslar tarafından dikte edilerek Hive hanı bir Rus vassalı haline getirildi. Bu harbin müsebbibi guya Hivelilermiş gibi, Rus komutanlığı 2.200.000 ruble gibi son derece ağır bir harp tazminatını zorla Türkmenlere ve Hivelilere ödettirdi.104 Bu ağır harp tazminatı yüzünden Hive Hanlığı ahalisi çok fakir düşmüş ve uzun yıllar kendisine gelememişlerdir.

Hive’nin istilası ile Orta Asya’ya hemen hemen hakim olan Rusları tedirgin eden yegane engel, 1860’da henüz istiklaline kavuşmuş olan Türkmenler kalıyordu.

Türkistan’daki Türk hanlıklarının bu kadar kolayca ve kısa zamanda Rus istilasına boyun eğmelerinin elbette pek çok sebepleri vardır. Bu sebeplerden en mühimi, muhakkak ki Türkistan Türklerinin merkezi bir idare yerine, parçalanmış üç dört devlet halinde yaşamaları idi. Osmanlı hükümetlerinin birlik ve beraberlik halinde olmaları için yaptıkları tavsiyelere kulak asmamaları, birbirleriyle uğraşmaları, varlık ve enerjilerini boşu boşuna tüketip zayıf düşmelerine sebep olmuştur. Ayrıca etrafları hep hasım milletlerle çevirili olduğu için iktisaden ve ticareten zayıf kalmışlar ve dolayısıyla da ilim ve öğrenmede gerekli hamleyi yapamamışlardır.

Neticede cehaletin, fakirliğin ve disiplinsizliğin yarattığı yetersizlik yüzünden Rusların sayıca az fakat harp sanatından anlayan, disiplinli ve iyi silahlarla mücehhez kuvvetleri karşısında bütün kahramanlıklarına rağmen mağlup olmaktan kurtulamamışlardır. Onların başarısızlıklarını aşağı yukarı aynı sebeplere dayanarak Osmanlı tarihçilerinden Lütfi Efendi de şöyle izah etmişti: “Asya akvamının maarif ve medeniyette geri kalması ve sanayi-i cedide-i harbiyeye ve top ve tüfenk misilli esliha ve âlat-ı nariyeye malik olmaması ve maruz aynı tehlikeye karşı akıllarını başlarına alub habl-i metin ittihada sarılmak ve mekr ve taaddi-i düşmandan sakınmak lazım iken fecayi-i hale ve muhatarat-ı istikbale nazar-ı behimane ve lakydane ile bakub dur”

Çarlık Rusyası’nın Türk İllerinde Kurduğu Baskı ve Sömürü İdaresi

Orta Asya Türk devletlerinin işgalini tamamlayan Rusların ilk işi buralarda idari sistemi değiştirmek oldu. Ruslar bu değişikliğe Türkistan’a doğru ilerlerken ilk işgal ettikleri Başkırtlar (Başkurtlar) memleketi ile Kazakistan’da başladılar. Orenburg’u merkez edinen Ruslar, orada kurdukları genel valilik ile Kazakistan ile Başkırdistan’ın (Başkurdıstan) idare sistemlerini yeniden düzenlediler. Eskiden veraset yoluyla başa gelen Başkırt ve Kazak liderlerini Ruslar tayin etmeye başladılar. Bu tayinleri yaparken Ruslar, mümkün olduğu kadar kendilerine uşaklık yapacak şahısları tercih ediyorlardı. Zaten uzun yıllar devam eden istilalar esnasında Ruslar, Türkleri manen ve maddeten perişan etmişlerdi. Şimdi ise iş başına getirdikleri kukla ve tatbik ettikleri şiddet idaresine ilave olarak almaya başladıkları ağır vergiler ile, Türklerin bir daha bellerini doğrultamayacak kadar ezilip fakirleşmelerini sağlayacak bir siyaset takibine giriştiler. 106

Ayrıca sayıları önce binleri ve sonra da yüz binleri bulan Rus göçmenlerini getirip Türk topraklarına iskân etmeye başladılar.107 Topraklarının verimli kısımlarının çoğu ellerinden alınıp Rus göçmenlerine verilen ve dolayısıyla ağır vergileri ödeyemez hale gelen Türk halkı Rus makamları ile onların birer maşası durumundaki yerli idarecilerin elinde tam bir cehennem hayatı yaşamaya başlamışlardır. Bu adaletsiz despotça idareye ve kolonileştirme siyasetine daha fazla dayanamayan Türkler yer yer isyana başladılar. Rus idaresine karşı yapılan ilk büyük ayaklanma Kazak Türkleri tarafından gerçekleştirilmiştir. Bu isyanı verimli toprakları zorla ellerinden alınca 1783 yılında Kazaklar Sırım Batur önderliğinde başlatmışlardı. 

Ayaklanma 15 sene kadar devam etmiş ve Ruslar, daha fazla toprak işgal etmeyeceklerine ve müsamahalı bir idare tarzı uygulayacaklarına söz verince sona ermiştir.108 Fakat, Ruslar, verdikleri sözleri bir müddet sonra yerine getirmemişlerdir. Rusların Türk memleketlerini kolonileştirme metotlarından biri de kaleler inşası idi. Kale yapmak bahanesiyle on binlerce kilometre karelik Kazak toprakları halktan zorla alınıyor ve kale inşası bittikten sonra da etrafa Kossaklar (Rus Kazaçileri) iskan ediliyordu.109 Fakat bu iskan faaliyetleri büyük tepkilere yol açmış ve halk bunu vesile ederek istiklal için ayaklanmaya başlamıştır. Nitekim Sultan Kenasarı Bey’in isyanı böyle bir hadise sonunda başlamış ve kısa zamanda yayılarak Kazak Türklerinin milli istiklal savaşı haline dönmüştür. 1836’da başlayan ve önderliğini Kenasarı Bey’in yaptığı Kazakların istiklal mücadelesi uzun yıllar sürmüş ve Ruslar bu hareketi önlemekte büyük güçlükler çekmişlerdir. Kenasarı Bey’in mücadelesi on yıldan fazla başarıyla devam etmiş, Rusların baş edemedikleri bu yiğit mücahit maalesef bir kısım hain soydaşlarının 1846’da yaptıkları baskın neticesinde sona ermiştir.110

Fakat, bu hadiseyi takip eden yıllarda Kenasarı, Rus mezalimine karşı Türklerin istiklal savaşlarının bir timsali haline gelmiştir. Rus tarihçileri dahi Kenasarı Bey’in yaptığı mücadelenin haklılığını yıllar sonra kabul etmek zorunda kalmışlar ve onun Rus işgalcileri üzerindeki tesirlerini şöyle ifade etmişlerdir:

“Kenasarı, hayatı ve mücadeleleri ile Orta Asya’da takip edilmesi gereken siyaset çizgisi hususunda Orenburg yönetimine faydalı bir ders vermiştir. Bu ders Hanların bağımsızlıklarını ortadan kaldırmayı gerektiriyordu”.111

Kazak Türklerinin ayaklanmalarını kanlı bir şekilde bastıran Ruslar iskan politikalarına hız vererek, hem ileride Türkistan’ın geri kalan kısımlarını kolayca işgal etmek, hem de Kazakların bir daha baş kaldırmalarını önlemek için yüz binlerce Rus göçmenini Kazakistan’a yerleştirmeye başladılar. 112 Fakat, toprakları ellerinden alınan halk yeniden isyan etti. Yıllar yılı süren bu isyanlar Ruslar tarafından daima kanlı bir şekilde bastırılmıştır.

Ruslar, Türkistan hanlıklarını işgal ettikten sonra kurdukları “Türkistan Genel Valiliği” ile bir taraftan bizzat kendileri halkı kontrolleri altında tutmaya çalışmışlar, diğer taraftan da hanlıkların başına getirdikleri idareciler kanalıyla onları ezmeye ve istediklerini yaptırmaya gayret etmişlerdir. Rusların ellerinde bir kukla gibi oynattıkları yerli idarecilerin başında Hokand Hanı Hudayr geliyordu. Nitekim, Hudayr’ın tam bir Rus uşağı gibi hareket etmesi ve Rusların ağır vergileri yoksul halktan zorla almaya çalışması ahali arasında nefret ve infialle karşılanmış ve 1876’da Abdurrahman Abtabac önderliğinde bu zulme karşı isyan etmek mecburiyetinde kalmıştır. İsyan kısa zamanda tam bir Rus aleyhtarı havaya bürünerek istiklal mücadelesi şekline dönüşmüş ve iki aydan fazla devam etmiştir. Fakat silah üstünlükleri yüzünden Rus kuvvetleri ile Hokandlılar arasındaki mücadele bir müddet sonra mücahitler aleyhinde gelişmeye başlamış ve onların Andican kalesine sığınmalarına yol açmıştır. Ruslar, kaleyi bir hafta süreyle devamlı bombardıman ederek yerle bir etmişler ve mücahitlerin büyük çoğunluğunu yok ederek isyanı kanlı bir şekilde bastırmışlardır.113

Ruslar bu hadiseden sonra Hokand’ın idaresinde bazı değişiklikler yapmak mecburiyetinde kalmışlar ise de, bu değişiklikler halkı tatmin etmekten uzak kalmıştır.

Rusların Türkistan Genel Valiliği kanalıyla idare ettikleri Buhara Hive ve Türkmen memleketlerindeki siyasetleri Kazakistan ve Hokand’a takip ettikleri siyaset aynı olmuştur. Bir taraftan bu Türk memleketlerine sistemli bir şekilde Rus göçmeni yerleştirilirken, diğer taraftan da idareleri için birer maşa olarak kullanabilecekleri bazı yerli kimseleri başa geçirerek onlar vasıtasıyla halktan ağır vergiler toplama yolunu seçmişlerdir. Bu yerli idarecilerin insafsız tutumları ise halkı tam bir perişanlığa sürüklemiştir. Neticede Ruslar kendi taraftarlarıyla halkı birbirine düşürmüşler ve sonra da “siz kendinizi idare etmekten acizsiniz” diyerek bütün idareye el koymuşlardır.

Yerli Türk idarecilerine ise ancak küçük memuriyetler vermişlerdir. Fakat kendilerinin kurdukları adaletsiz dehşet idaresinden şikayet hakkını halka tanımamışlar ve yapılan haksızlıkları tenkit edenleri ya idam etmişler yahut da zindanda çürütmüşlerdir.

Rusların Orta Asya’ya medeniyet götürme iddiaları ile zorla Türk memleketlerini istila ederek kurdukları düzeni yerinde görüp tetkik etmek isteyen “Türkistan” tarihi yazarı Amerika’nın Petersburg Konsolosu Eugene Shuyler 1870’lerde Türkistan’a geldiği zaman ne halkla görüştürülmüş ne de Rus idarecileri kendilerini kabul etmişlerdir. Buna rağmen Schuyler, bazı Rus subayları ve halk ile gizlice görüşerek Rus idaresinin adaletsizliğini ve zulmünü müşahade edip eserinde yazmıştır.114

Rus İdaresinin Yolsuzlukları

Türkistan hanlıklarında Rus subaylarının ve idarecilerinin kötü idarelerini Çar hükümeti daha fazla saklayamadı. Türkistan illerinde reform yapmak maksadıyla General Kaufman 1882’de vazifeden alınarak yerine General Çernyayev getirildi. Bir tahkikat komisyonu teşkil edilerek Rus Hariciye Vekili Yardımcısı Giers başkanlığında Türkistan’a gönderildi.115

Tahkikat Komisyonu yaptığı araştırmalar sonunda Kaufman’ı suçlu bulmuş ve yeni Genel Vali Çernyayev’e bir ıslahat programı sunmuştur. Fakat, sert mizaçlı bir insan olan General Çernyayev, idarî mekanizmada bilhassa adalet işlerinde istenen ıslahatı başaramadığından 1,5 sene sonra görevinden alınmış ve yerine 1875’te Yakup Bey’e sefir olarak gönderilen General Rosenbach tayin edilmiştir.

Yeni Genel Vali Rosenbach’ın Rus hükümeti, bir zamanlar Türkistan’ın işgal edilmesi planlarını yapan ve bilahare de İstanbul’daki 11 senelik sefirlik esnasında Balkanlar’daki Pan-Slavist hareketini yönetmiş olan General Kont İgnatiyev başkanlığında bir heyeti Türkistan’a göndermiştir. Bu heyet, Giers Komisyonu’nun hazırladığı ıslahat raporunu tatbik ettirmek ve gerekli gördüğü yenilikleri de buna ilave ettirmek selahiyet ve vazifesiyle yükümlü idi. Uzun bir tedkikten sonra, heyet, Türkistan’da idarî mekanizmanın bir tek askerî vali tarafından değil, aynı zamanda, teşkil edilecek sivil bir idare şekli ile de takviye edilmesini münasip görmüştür. Bu yeni değişiklik, Komisyon Başkanı Kont İgnatiyev’in, “Türkistanlılara Rus halkına olduğu gibi eşit muamele yapılmaması, Genel Valiliğin bütün masraflarının Müslüman ahaliden toplanacak vergilerle karşılanması, şayet bu yetmezse ellerinde kalmış verimli arazilere el konularak işletilmesi, kısaca Türkistan’daki idarenin Rusya’ya her hangi bir malî külfet getirmeyecek şekilde teşkilatlanması” hususunda verdiği direktiflere göre hazırlanacaktı.116 Ayrıca, askerî meselelerde yerlilere hiç güvenilmeyecekti.

Bu esaslar çerçevesinde, Genel Valiliğe bağlı bir askeri ve bir de sivil idare mekanizması kurulmuştur. Bundan başka, Hazar Ötesi ve Semirechie vilayetleri de Türkistan Genel Valiliğine bağlanacaktı. Ne var ki, sivil ve askerî idarenin yetki hudutları iyi tespit edilemediğinden ve bu arada çeşitli bakanlıkların müdahaleleri yüzünden kısa zamanda, idareciler arasında sürtüşme başlamış bu ise, Genel Valinin otoritesini sarsmıştır. Otorite eksikliği kısa zamanda eskiden şikayet konusu olan pek çok meseleyi yeniden ortaya çıkarmıştır. Bunun üzerine Rosenbach vazifesinden affını istemiştir.

Bir müddet sonra Genel Valinin otoritesinin sarsılması yüzünden, Türkistan’da meseleleri halletmenin daha da güç hale geldiği Rus hükümeti çevrelerince de kabul edilmeye başlanmıştır. Rosenbach’dan sonra Genel Valiliğe getirilmiş olan General Baron Vrevski, bu durumdan istifade ederek otoritenin yeniden kurulması hususunda bizzat Çar’a memoranda üstüne memoranda göndermeye başlamış, gerekli gördüğü hususların düzeltilmemesi halinde, patlamaya hazır birer volkan gibi kaynamakta olan Fergana ve Türkmen vilayetlerinde ayaklanmaların kaçınılmaz hale geleceğini, bunun ise, Rusya’ya her hususta çok pahalıya malolacağını bildirmiştir. 117

General Vrevski bütün çabalarına rağmen bir netice alamamış ve sıhhatinin bozukluğunu ileri sürerek vazifeden affını istemiştir. Onun haleflerinden General İvanov zamanında meseleler yeniden ele alınıp ciddi çözüm yolları araştırılmış ise de yapılan teklifleri devrin Harbiye Bakanı General Kuropatkin, patlak vermek üzere olan Rus-Japon Harbi’ni ileri sürerek hiçbir ıslahata yanaşmamıştır.

Rus-Japon Harbi’nden sonra, Rus başkenti Petersburg’da en çok konuşulan meselelerin başında, Türkistan Genel Valiliğinde çok yaygın hale gelen rüşvet ve yolsuzluklar geliyordu.

Nihayet, 1905-1907 yılları arasında Rusya’da meydana gelen İhtilalci faaliyetlerin Türkistan’a sıçraması üzerine, harekete geçen Rus hükümeti, Türkistan’ın işgal edilmesinden bu yana teşkil edilen en büyük soruşturma komisyonunu tam selahiyetle Türkistan’a göndermeğe karar vermiştir. Bu komisyonun başına da dürüstlüğü ve muhtelif soruşturmalarda gösterdiği başarıyla ünlü Alman asıllı Kont K. K. Palen getirilmiştir. Genel Validen en küçük personele kadar suçlu gördüğü herkesi mahkeme huzuruna çıkarma yetki ve selahiyetini haiz Kont Palen, seçerek yanına aldığı 20 asistanı ile birlikte 1908 baharında Türkistan’a varmış ve derhal çalışmalarına başlamıştır. Sivil ve askerî hükümet mekanizmalarında (özellikle idare, emniyet, polis, mahkeme, hapishane, ticaret, tarım ve iktisat sahalarında) tam bir araştırma yaptırarak hazırlattığı raporları Rus hükümetine teslim etmiştir.

Bugün 19 cilt halinde bulunan bu raporlar, o devir Türkistan tarihi için en önemli kaynaklardan biri olarak kabul edilmektedir. 118

Palen ve arkadaşları, soruşturmalar esnasında son derece açık ve dürüst davranmış, suçlu buldukları kim ve hangi makam sahibi olursa olsun onu adalet önüne çıkarmaktan çekinmemişlerdir. Hatta bir kısım yüksek rütbeli subayların yolsuzluklarını örtbas etmeğe çalıştığı için o zaman ki genel vali General P. I. Mişçenko’yu zorlayarak vazifesinden istifa etmek mecburiyetinde bırakmıştır. 119

En büyük yolsuzluklardan birinin de Trans-Caspian olarak tanıtılan Hazar Ötesi, yani Türkmenistan’da olduğu tespit edilmiştir. Bu bölgedeki subayların ve sivil idarecilerin üçte ikisi hırsızlık, rüşvet, sahtekarlık ve katillik suçlarında mahkeme önüne çıkarılmış ve pek çoğu mahkum edilmişlerdir.120

Bu arada Palen, aksayan hususların nasıl halledileceğini raporlarında göstermiş ise de, Rus hükümeti, bunları tatbik etmemiş ve mevcut statükoyu muhafaza ederek Türkistan’da eline geçirdiği imkanları kullanmayı, yani bu ülkeyi sömürmeyi tercih etmiştir.

1912 senesinde Türkistan’daki ziraî faaliyetleri tetkike gelen Çarlık hükümetinin Ziraat Bakanı A. V. Krivoşeyn, Palen’in tavsiyelerinin Rus hükümeti tarafından niçin yerine getirilmediğini şöyle açıklıyordu: “Türkistan’da idareyi sivillere devretmenin henüz zamanı gelmemişti. Böyle bir değişiklik Rus menfaatlerine aykırı düşer. Bugün için bize lazım olan husus Türkistan’ı kontrolümüz altında tutulacak kuvvetli bir askerî idaredir. Askerî idareyi sivil idareye devretmemizi isteyen Kont Palen’in bu düşünceleri ancak ileride alınabilir. O zamana kadar Türkistan’a kafi miktarda Rus göçmeni getirmek mecburiyetindeyiz. İdarî mekanizmada yerli ahaliye fırsat vermek bizim otoritemizi sarsar. Herşeyi kendi kontrolümüzde bulundurmanın fayda ve zarureti ortadadır. Hali hazırda Türkistan’da bulunan Rus halkı ve oturdukları yerler büyük bir denizin içindeki adacıklar durumundadır. Bu şartlarda nasıl olurda yerli halkı idareye ortak edebiliriz? Şimdilik en emin yol, Rus askerî gücünün Türkistan’ı kontrole devam etmesidir. Dikkat edilecek yegane husus, Türkistan’da vazife yapacak subayları iyi seçmektir…”121

Bu açıklamalardan sonra kısaca diyebiliriz ki, bazılarının iddia ettikleri gibi, Ruslar, Türkistan Müslümanlarına medeniyet ve ahlak götürmemişlerdir. Şayet onların ne götürdüğü hususunda bir şey söylemek icap ediyorsa, mevcut vesikalara göre diyebiliriz ki, Ruslar, Türkistan’a hırsızlık, rüşvet ve ahlaksızlığın cirit attığı bir sömürü düzeni götürmüşlerdir.

Rus Zulmüne Karşı İsyanların Başlaması

Rusların bu yolsuzluk ve zulüm dolu idare tarzı, Hokand halkını yeniden mücadeleye sevk etmiştir. Daha önce 1876’da Abdurrahman Abtabaçı önderliğinde başlayan milli ayaklanmaya katılanlar, Rusların aldıkları acımasız tedbirlere rağmen, tekrar teşkilatlanarak yeniden mücadeleye girmişlerdir. Hokand Devleti’ni yeniden kurmak için harekete geçen halk, Hokand’ın başına geçmesini istediği Han namzetlerini Rusların üst üste reddetmeleri üzerine isyan etmişlerdir. 1885’de Oş şehrinde başlayan bu ayaklanmanın liderliğini Derviş Han Tora yapıyordu. Ne var ki, ayaklanan halkın elinde Ruslarla başa çıkabilecek derecede tesirli silah yoktu. Nitekim, ateş gücü yüksek Rus birlikleri karşısında uzun süre dayanamadılar. Rus birlikleri komutanı General Bryantsev, Fergana halkı bir daha ayaklanmasın diye ayaklanmaya katılanları acımasızca katlettirmiştir. Fakat, Rusların bu katı tutumu halkın büyük tepkisine sebep olmuştur. Nitekim, kızgın halk kitleleri ayaklanmayı bütün Hokand’a yaymıştır. Hokand halkının bu milli direnişi 1898 yılına kadar devam etmiştir.

1898’de Hokand’ın Andıcan kasabasında başlayan yeni bir ayaklanma Rusları oldukça telaşlandırdı. Zira, daha önceki ayaklanmanın maksadı tamamen Hokand Devleti’ni yeniden ihya etmeye yönelik idi. Andıcan ayaklanması ise, dinî bir mahiyet arz ediyordu. Bilahâre “Dukçi Işan” olarak ün yapacak olan Andıcan’ın Mintepe Camii imamı Işan Muhammed Sabıroğlu, arkadaşları ile birlikte kurdukları 2000 kişilik bir kuvvet ile Rusya’nın Orta Asya’da takip ettiği Ruslaştırma ve Hıristiyanlaştırma siyasetine karşı mücadeleye girdi. Bir din adamının önderliğinde başlayan bu yeni mücadele Rusları oldukça telaşlandırdı. İsyan kısa zamanda Margilan ve Oş şehirlerine yayıldı. Fakat isyana katılanların ellerinde modern silahlar olmadığı için mücadelelerini gece baskınları şeklinde yürütmeye başladılar. Ne var ki, Ruslar onların bu durumunu çok geçmeden öğrenerek tedbirlerini aldılar. Nitekim, 17-18 Mayıs 1898 gecesi Rus garnizonuna yapılan baskın, Ruslar hazır beklediği için, büyük bir mağlubiyet ve ağır bir kayıpla neticelendi. Ayaklanma önderi İşan Muhammed arkadaşları ile birlikte şehit oldu. Ruslar, elde ettikleri zaferle yetinmeyerek ayaklanmaya katılanları askerî mahkemede ölüme mahkum ederek 380 kişiyi idam ettiler. Bu hadiselerden sonra bölgeyi ziyaret ederek Rusların Türkistan Genel Valisi Duhovskiy’i diz çökerek selamlamaları için halka baskı yapılmıştır. Diz çöküp valiyi selamlamayanlardan 208 kişilik bir grup ise Sibirya’ya sürülmüştür.122

1898 ayaklanması Rus yetkililer nezdinde büyük yankılar yapmıştı. Hokand halkının dini ve devleti için seve seve ölüme gittiğini gören Ruslar, bir taraftan askerî birliklerini takviye ederken diğer taraftan da bölgeye yerleştirdikleri Rus göçmenlerini silahlandırmaya başladılar. Mesela, Yedi Su eyaleti valisi Baron Von Taube, Müslüman Kırgız Türklerinin yapacakları muhtemel bir ayaklanmaya karşı koymak maksadıyla o bölgeye gayri hukuki olarak yerleştirilen 7000 Rus göçmenine silah ve mermi dağıtmıştır.123 Bu tedbirlerle Ruslar, devletler arası hukuka aykırı olarak işgal ettikleri Hokand’ı geçici olarak kontrol etme imkanı bulmuşlardır.

Rus İşgaline Uğrayan Türk Ülkelerinde Fikri Uyanış ve Bunun 1916 Ayaklanmasına Tesirleri

Türkistan Türklerinin fikrî uyanışında en büyük katkıyı XVI. asırda Rus işgaline uğrayan Kazanlı Türkler ile XVIII. asrın sonlarında Rus işgaline uğrayan Kırımlı Türkler yapmıştır. Rus hakimiyetinden kısa zamanda kurtulma imkanı bulamayan bu Türk grupları kendilerini ticarete vermişler ve neticede iktisaden iyi bir duruma gelmişlerdi.124

Maddî zenginlik onları manevi zenginlik aramaya sevk etmiştir. Neticede Türkler, modern eğitime ve ilme yönelmişler, bu ise onların fikren uyanmalarını sağlamıştır. Kültür alanındaki bu uyanış onların siyasi alanda uyanmalarına sebep olmuştur. Kazanlı ve Kırımlı Türklerin bu durumu kısa zamanda Kırgız Türklerine tesir etmiş ve onların fikren uyanmalarını sağlamıştır.

Öncülüğünü Gaspıralı İsmail Bey’in yaptığı Türkler arasında modern eğitimin yayılması ve gençliği çağdaş eğitim sistemiyle yetiştirmek düşüncesi bütün Türk ülkelerinde hararetle benimsenmeye başlamıştı. Bu gelişmeler kısa zamanda meyvelerini vermeye başlamış, dinî ilimlerin yanı sıra modern ilimleri öğrenme imkanını gençlere veren Usûl-i Cedid (Yeni Metot) mekteplerin açılması çığ gibi çoğalmıştır.125 Usûl-i Cedid mekteplerinin sayısı kısa zamanda 5000’i bulmuş ve Türk ülkelerinde milli şuura sahip yeni bir nesil yetişmeye başlamıştır. Gaspıralı’nın “Dilde, Fikirde, İş’te Birlik” parolası ile hareket eden bu okullar, Türklerin bir nevi yeniden kendilerine gelmelerini sağlamıştır.126 Gaspıralı’nın bu fikirlerini yaymak için neşrettiği “Tercüman” gazetesi ile Orenburg’da Kazak ve Kırgız Türklerinin çıkardıkları “Vakit” gazetesi önemli roller oynamıştır.

Rus idaresine düşen diğer Türklere olduğu gibi, Kırgız Türklerine de kültürel uyanışın girmesi, onların gasp edilen siyasi haklarını geri alabilmek için kendilerini yeniden organize etmelerini sağladı. Bu arada Rusya’da bilhassa 1905’ten itibaren gelişen meşruti fikirler Türklerin haklarını istemelerinde onlara yeni bir fırsat vermiştir. Nitekim, 1905’te Rusya’da kurulan “Duma”ya (Meclis) Türkler de kendi temsilcilerini gönderme fırsatı bulmuşlardır. Fakat, Türklerin bu fikrî ve siyasi uyanışını hazmedemeyen Ruslar, Türklere karşı amansız baskılara başlamıştır.

Bu Rus baskısı üzerine harekete geçen Türkler, akdettikleri bir seri konferanslardan sonra “Rusya Müslümanları İttifakı”nı kurarak hakları için mücadeleye başlamışlardır. Ruslar, haklarını isteyen Türkleri dinlemedikleri gibi, Türk ülkelerindeki baskılarını devam ettirmişlerdir. Bu adaletsiz ve insafsız baskıların devam ettiği bir sırada I. Dünya Harbi başlamıştır. Fakat, harbin ilk yıllarında beklemedik yenilgilere uğrayan Ruslar, bir müddet sonra Türkleri zorla silah altına almaya ve savaşa sürmeye başlamışlardır. Rus hükümetinin bu haksız tutumu Türkler arasında infialle karşılanmıştır. Silah altına alınan Azerî Türkleri ile Türkmenlerden binlercesi hayatını kaybetmiştir. Kardeşlerinin bu zayiatını gören Kazak ve Kırgız Türkleri, askere gitmemek için direnişe geçmişlerdir.127

1916 Temmuzu’nda başlayan isyan kısa zamanda bütün Türk ülkelerine yayıldı. Köylü, kasabalı ve şehirli bütün halkın katıldığı toplantılarda “Çar ve Ruslar defolsun. Müslümanlara hürriyet isteriz. Biz Ruslar için savaşmak istemiyoruz.” diye bağıran halk kısa zamanda milli bir mücadeleyi başlatmıştır.128 Ne var ki, böyle bir milli ayaklanma teşkilatsız ve lidersiz başlamıştı. Lidersiz, teşkilatsız ve üstelik silahsız başlayan bu milli ayaklanma çok geçmeden Rus silahları karşısında erimeye başlamıştır. Ruslar, isyanı o kadar gaddarca bastırmaya çalıştılar ki, ayaklanmaya katılanların çoğunu insafsızca öldürdüler. Mallarını ve arazilerini ise Rus göçmenlere verdiler.129 Bir sene sonra bu ayaklanma bastırıldığı zaman 673.000 Türk hayatını kaybetmiş ve 200.000’e yakın Türk de Sibirya’ya sürülmüştür. 300.000’e yakın Kazak ve Kırgız Türkü Çin idaresindeki Doğu Türkistan’a sığınmak mecburiyetinde kalmıştır.

Prof. Dr. Mehmet Saray

1 I. Grey, Ivan the Terrible, London, 1964, s. 107; A. Battal-Taymas, Kazan Türkleri, Ankara, 1966, s. 29-35.
2 A. S. Donelly, The Russian Conquest of Bashkiria 1552-1740, London, 1968, s. 13 vd.
3 B. Pares, A History of Russia, London, 1965, s. 133.
4 Bunların aslen Slav olan ve sınır muhafızlığı yapan birliklerdir (Kozak veya Kossak) ve Kazak Türkleri ile hiçbir ilgileri yoktur.
5 Grey, s. 122-123.
6 H. İnalcık, “Osmanlı -Rus Rekabetinin Menşei ve Don-Volga Kanalı Teşebbüsü 1569”, Belleten, No. 46, Ankara, 1948, s. 351; A. N. Kurat, Türkiye ve İdil Boyu, Ankara, 1966, s. 86; Ayn. müel., Altınordu, Kırım ve Türkistan Hanlıklarına Ait Yarlık ve Bitikler, Ankara, 1940, s. 2-129 arasında bu hususta ilgili belgeler vermektedir.
7 İnalcık, s. 366.
8 Kâtib Çelebi, Tuhfetü’l-Kibar, İstanbul, Mayıs 1329, s. 86.
9 İnalcık, s. 367 ve 384.
10 Kurat, Türkiye ve İdil Boyu, s. 127.
11 Kurat, Türkiye ve İdil Boyu, s. 127.
12 Osmanlı devlet adamlarının bilhassa padişahların Don-Volga kanalı projesine gerekli ehemmiyeti vermemeleri ve bu hususta yapılan çalışmaların ehliyetsiz ellere teslim edilmesi XVII. asır Osmanlı müelliflerinden Kâtib Çelebi tarafından sert bir şekilde eleştirilmiştir. Kâtib Çelebi bu hususta şöyle diyor: “Kıssadan hisse budur ki küçük adamla büyük işe mübaşeret câiz değildir. Maslahatın münasib serkâkı gerek. Zikr olunan hususa bir Padişah varub zamanıyla mübaşeret etse ancak uhbesinden gelebilir ve bu makule işler sahib-i himmet Padişah işidir, vüzera ve serdarlar kârı değildir”, Tuhfetü’l-Kibar, s. 86.
13 Materialı po istorii Başkirskoy A. SSR, III, Moskow-Leningrad, 1936-58, s. 486; A. Levşin, Opisanie Kırgız-Kazakskskih ili Kırgız-Kaisatskihord i stepey, petersburg, 1832, III, s. 49-50.
14 Tafsilat için bak, İslâm Ansiklopedisi Kalmuk maddesi.
15 Rus istîlası üzerine Başkurtlar İstanbul’a elçi ve mektuplar göndererek memleketlerinin kurtarılması için yardım istemişlerdir. Bir cevap verilmeyince Başkurt lideri Murad Han 1708’de İstanbul’a gelmiş ve Osmanlı hükûmetinden ülkesinin kurtarılması için resmî yardım talebinde bulunmuştur. Buna karşı da, “Padişahın ve Kırım hanının Moskoflarla sulh yapmış olduğu” ileri
13 sürülmüş, fakat Murad Han kendi başına Ruslarla savaşmak isterse gayri resmî olarak yardım yapılabileceği cevabı verilmiştir. Neticede Murad Han eli boş olarak memleketine dönmek mecburiyetinde kalmış ve Ruslarla yaptığı mücadeleyi de kaybetmiştir. Bk. Materialı po istorii Başkirskoy A. SSSR I, s. 240.
16 A. İ. Dobrosmıslov (Ed. ), Materialı po istorii Rossi, Orenburg, 1960, I, s. 174’den naklen, bk., Donnelly, The Russian Conquest of Bashkiria., s. 52.
17 Donnelly, s. 52.
18 Donnelly, s. 56.
19 Aynı müel., “Peter the Great and Central Asia”, Canadian Slavonic Papers, XVII/2 ve 3, 1975, s. 210-212.
20 Bu hususta tafsilat için bk., M. Aktepe, 1720-1724 Osmanlı-İran Münasebetleri, İstanbul, 1970, s. 1-36; A. Krausse, Russia in Asia: A Record and A Study, 1558-1899, New İmp. London, 1973, s. 109; B. H. Summer, Peter the Great and the Ottoman Empire, Hamden, 1965, s. 79.
21 Vremennik İmperatorskago Moskovskogo obşestva istorii i drevnostey Rossiskih, Kniga XIII, “Smes” (Bumagi tevkeleva), s. 15’den naklen veren Donnelly, s. 44.
22 İstoriya Kazakskoy SSR, Alma-Ata, 1957, I, s. 236; P. I. Riçkov, İstoriya Orenburgskaya, Orenburg, 1896, s. 5; Levşin, I, s. 95.
23 Donnelly, s. 54-56.
24 Dobromislov, s. 18, naklen veren Donnelly, s. 60.
25 Donnelly, s. 62.
26 Donnelly, s. 64.
27 Ayn. müel., s. 65-71.
28 W. Kolarz, Russia and Her Colonies, New York, 1967, s. 255-56.
29 M. S. Anderson, The Eastern Question, London, 1966, s. 1-5; Ayn. müel., The Great Powers anda the Near East 1774-1923. Documents of Modern History, london, 1970, s. 9-14.
30 Stratejik ehemmiyeti çok büyük olan Kırım’ın Ruslar tarafından işgali Osmanlı Devleti için fevkalâde güç bir kayıp olmuştur. Kırım’a yerleşen Ruslar, Osmanlı İmparatorluğu’nu yalnız Avrupa cephesinden değil, Kafkaslar cihetinden de tehdit eder duruma gelmişlerdir. Devamlı yayılma politikası takip eden Ruslar için Kafkaslar’da ve Balkanlar’da harp bahaneleri yaratmak çok güç
20 olmamış ve neticede de devamlı Osmanlı Devleti aleyhine genişlemeye devam etmişlerdir. Böyle mühim sonuçlar doğuran Kırım’ın kaybı hakkında henüz bizde ciddi bir araştırma yapılmamıştır. Kırım hakkında daha fazla bilgi için bk., İslâm Ansiklopedisi, Kırım mad.; E. Z. Karal, Osmanlı Tarihi, C. V., Ankara, 1947, s. 15-22; M. Saray, Rusya’nın Türk İllerinde Yayılması, İstanbul, 1975, s. 83-115; S. M. Çorlu, “Kırım’ı Nasıl Kaybettik?”, Yeni Türk Mec., No. 32 Nisan 1935; A. W. Fisher, The Russian Annexation of Grimea, 1772-1783, Cabridge, 1970.
31 Anderson, The Great Powers., s. 14-17; ayn. müel., The Eastern Question., s. 9-11.
32 D. M. Lang, A history of Georgia, London, 1962, s. 37.
33 Aynı eser, s. 38.
34 P. Sykes, A History of Persia, London, 1921, C. II, s. 314.
35 Sykes, II, s. 320; E. Hertlest, Treaties, etc. -1, Concluded between G. Britain and Persia, and between Persia and other Foreign powers, wholly or partially in force on the 1st April 1891.
36 W. E. D. Allen and P. Muratoff, Caucasian Battlefields: A History the wars on the Turco-Caucasian border 1828-1921, Cambridge, 1953, s. 23-44.
37 Russko-Turkmenskie Otnoşeniya v XVII-XIX vv. (Do prisoedineniya Turkmenii k Rossii), Sbornik Arhivnih Dokumentov, Akademiya Nauk Turkmenskoy SSR, Aşkabad, 1963, s. 202-205; N. N. Muravyev, Murev’ev’s Journey to Khiva through the Turcomon Country, 1819-1820, İng. Terc. Calcutta, 1871, s. 1 ve 111.
38 H. T. Cheshire, “The expansion of Imperial Russia to the Indian Border”, Slavonic Review, XIII, 1934, s. 90-91; Col. Macdonald to the Chairman and members of the Secret Committee, Tebriz, No. 4, March 11, 1830, Secret Letters and Enclosures from Persia, Political and Secret Memoranda 9/45, India Office.
39 Sykes, II, s. 325.
40 Ellis to Palmertson, April 16, 1836, Parliamentary Papers, 1839, XL, s. 10.
41 Memorandum by Sir Henry Willock, March 6, 1832 ve Memorandum on the proceedings of the Russians in respect to India, October 29, 1833, Secret Letters and Enclosures from Persia, Political and Secret Memoranda 9/48, India Office.
42 Ellis to Palmerston, April 16, 1836, Parlamentary Papers, 1839, XL, s. 10.
43 W. K. Fraser-Tytler, Afganistan, London, 1950, s. 88.
44 Aynı eser, s. 102-104.
45 Macnaghtan to Abbott, Jalalabad, April 15, 1840 ve Bloomfield to Palmerston, No. 101, October 31, 1840, Secret Home Correspondence, Political and Secret Memoranda 3/8, India Office.
46 Sheil to Aberdeen, No. 24, Tahran, July 15, 1842, Secret Letters and Enclosures from Persia, Political and Secret Memoranda 9/76, I. O.
47 Bloomfield to Palmerston, No. 101, Petersburg, October 31, 1840, Secret Home Correspondence, Political and Secret Memoranda 3/8, India Office.
48 Fraser-Tytler, s. 74.
49 L. Trotter, The Earl of Auckland, London, 1893, s. 46; Cambridge History of India, C. V., s. 483-496.
50 İngilizlerin Afganistan’ı işgalleri ve mağlûbiyetleri hakkında daha geniş bilgi için bk., W. K. Fraser-Tytler, Afghanistan, London, 1950, s. 106-119; L. Trotter, The Earl of Aucland, London, 1893, s. 46 vb.; J. W. Kaye, History of the war in Afghanistan, london, 1851; Lady sale, The First Afghan war, ed. by P. Macrory, London, 1969; P. Macrory, Signal Catastrophe. The Story of the Disastrous retreat from Kabul, london, 1966.
51 A. Vambery, Sketches of Central Asia, london, 1868, s. 425.
52 C. C. Valikhanov, The Russians in Central Asia: their occupation of the Khrıgız Steppe ahd the line of Syr-Darya: their political relations with Khiva, Bokhara and Kokan; also descreption of Chinese Turkistan and Dzhungaria. İng. terc. London, 1865, s. 320-322; M. A. Terentyev, İstorya Zavoevaniya Sredney Azii, Petersburg, 1906, I, s. 88.
53 Correspondence, from 1864 to 1881, resprecting the movements of Russia in Central Asia and her relations with Afghanistan, s. 2, F. O. 65/1150, India Office.
54 H. Selton-Watson, The Russian Empire 1801-1917, London, 1967, s. 202.
55 Bu hususta tafsilatlı bilgi için bk., E. Z. Karal, Osmanlı Tarihi, Ankara, 1947, V, s. 106-145; M. Saray, Rusya’nın Türk İllerinde Yayılması, İstanbul, 1975, s. 122-131.
56 Seton-Watson, s. 319-329.
57 W. L. Blackwell, The Beginnings of Russian Industrialization 1800-1860. New Jersey, 1968, s. 184-85;.A. Skerpan, “The Russian National Economy and Emancipation”, A. D. Ferguson and A. Levin (Eds. ), Essays in Russian History, Hamden, 1964, s. 166-68.

58 H. C. Rawlinson, England and Russia in the East, London, 1875, s. 265.
59 Allen and Muratoff, Caucasian Battlefields, s. 46-53; Daha fazla bilgi için bk., J. F. Baddeley, The Russian Conquest of the Caucasus, london, 1908.
60 A. J. I. Rieber (Ed. ), The Politics of Autocracy. Letters of Alexander II to Prince A. I. Bariatinskii 1857-1864, The Hague-Paris, 1966, s. 63.
61 Seton-Waatson, s. 334-340; The Industries of Russia. Manufactures and Trade, by the Department of Trade and Manufactures Ministry of Finance for the World’s Columbia Exposition at Chicago. Ed. of the Engilish trans. J. M. Crawford, US Consul General to Russia, Petersburg, 1893, s. 179-181.
62 Rieber, s. 60.
63 Ayn, müel., s. 67-69.
64 Rieber, s. 66.
65 Rieber, s. 68; F. A. Miller, Dmitrii Miliutin and the Reform era in Russia, Vanderbil University Press, 1968, s. 33-35.
66 Rieber, s. 73.
67 Letters of Alexander II to A. I. Bariatinskii, March 2, May 20, 1857, naklen, Rieber, s. 103­105.
68 N. İgnatiyev, missiya v Khivu i Bukharu v 1858 g., Petersburg, 1897, s. 2-3.
69 A. N. Khalfin, Russia’s Policy in Central Asia 1857-1868, İng. terc., London, 1964, s. 30.
70 İgnatiyev, s. 30-31; Rieber, s. 80-81.
71 İgnatiyev, s. 274 ve 278; Rieber, s. 81; Khalfin, s. 39.
72 Rieber, s. 81.
73 R. K. I. Quested, The Expansion of Russia in East Asia 1857-1860, singapore, 1968, s. 266-73; M. İ. Sladkovskii, History of Economic Relations between Russia and China. Jerusalem, İng. terc. 1966, s. 84; B. Hayıt, Türkistan, Rusya ile Çin Arasında, İstanbul, 1975, s. 71.
74 Rieber, s. 81 vd.; Allen and muratoff, Caucacian Battlefields, s. 106-108.
75 Bu hususta geniş bilgi için bk., A. D. Milyuitn, Dnevnik A. D. Milyuitia, ed. by P. A. Zayonchkovskii, Moscow, 1947-50, 4 Cilt; Alexander Onou, “The Memoires of Count N. İgnatyev”, Slavonic Review, no. 10, 1931-32, s. 387-407, 627-640, ve No. 11, 1932-33, s. 108-125.
76 1863 yazında Evliya-Ata, Türkistan, Kurtka ve Cumgal gibi önemli Hokand kaleleri ile Aral kıyılarındaki Hive toprakları Ruslar tarafından işgal edildi. D. Mac. Kenzie, The Lion of Tashkent. The Career of General M. G. Cherniaev. University of Geogia Press, 1974, s. 29-31; Khalfin, s. 51; A. L. Popov, “İz istorii zavoevaniya Srednei Azii”, İstoriçeskiye Zapiski, no. IX, 1940, s. 210-211.
77 S. H. Singh, A History of Khokand, Ed. by C. E. Bates, Lahore, 1878, s. 13; Buchanan to Russell, Petersburg, October 25, 1865, F. O. 65/868, London.
78 Rawlinson, England and Russia in the East, s. 268.
79 İngiliz politikası hakkında daha fazla bilgi için bk. Correspondence, from 1864 to 1881, respecting the movements of Russia in Central Asia and her relations with Afghanistan, F. O. 65/1150; M. Anwar-Khan, England, Russia and Central Asia, Pashawar, 1963; H. Rawlinson, England and Russia in the East, London, 1875; Cambridge History of British Foreign Policy, II-III, Cambridge, 1923; W. Habberton, Anglo-Russian Relations Concerning Afghanistan, 1837-1907, University of Illinoi, 1937.
80 Gorçakov’un bu meşhur deklarasyonunun tam metni için bk., Correspondence, from 1864 to 1881, respecting the movemets of Russia in Central Asia and her relations with Afghanistan, s. 2-5, F. O. 65/1150.
81 Türkmen Cumhuriyeti hakkında daha fazla bilgi için bk., M. Saray, “1878 Türkmen Cumhuriyeti”, Türk Kültürü Araştırmaları, VII-X, 1970-1973, s. 151-154.
82 1842’de Rusların Hive’ye bir delegasyon göndererek Hive hanı ile bir Dostluk ve Ticaret Andlaşması imzaladıklarını görüyoruz. Fakat bu andlaşmanın yürümediği kısa zamanda anlaşılmıştır. Zira, Rusların ticaret kervanlarında bulunan tüccarların çoğunluğu asker şahıslardan müteşekkil idi. Asker şahısların casusluk yapmak maksadıyla ticaret kervanlarına yerleşmeleri Rus-Hive Dostluk ve Ticaret Andlaşmasını çalışmaz hale getirmişti. Diğer taraftan 1858’de Hive ve Buhara’ya elçilik görevi ile gönderilen Albay İgnatiyev’in esas vazifesinin askerî casusluk olduğu, daha önce de açıklandığı gibi, herkesçe bilinmekte idi. İgnatiyev, missiya v Khivu i Bukharu v 1858 g., s. 30-31; Rieber, The Politics of Autocracy, s. 80-81. Bu iki olayın haricinde, Rusların, Orta Asya hanlıklarına karşı ticarî ve siyasî alanlarda taraflara eşit fırsatlar verecek yapıcı ve barışçı bir teşebbüste bulunduklarına dair kaynaklarda hiçbir delile rastlanmamaktadır.
83 M. S. Veniukoff, The Progress of Russia in Central Asia, İng. terc. India Office, Political and Secret Memoranda, C. 17, s. 15-16; Singh, aynı eser. s. 8-9.
84 Singh, aynı eser, s. 10; D. Mackenzie, The Lion of Tashkent; the career of General M. G. Charniaev, Univ. Of Georgia, 1974, s. 309-314.
85 Sing, aynı eser. s. 10-11; Terentyev, aynı eser. s. 309-314.
86 D. İ. Romanvskiy, Zametki po Sredne-Aziatskomu vopros, Petersburg 1868, s. 37-39; A. İ. Maksheyev, İstoriçeskiy, obzor Turkestana, nastupate nogo divizheniya v nego Russkikh, Petersburg,
1890, s. 236-237.
87 Romanskiy, aynı eser., s. 181; Terentyev, aynı eser., s. 324; Makheyev, aynı eser., s. 238-239.
88 Terenteyev, aynı eser, s. 334-335.
89 Rawlinson, aynı eser, s. 268.
90 Romanovskiy, aynı eser, s. 67; Terenyev, aynı eser, s. 354.
91 Wambery, aynı eser, s. 404.
92 Romanovskiy, aynı eser, s. 74-76.
93 Enclosure to Secret Letters from India, 1867/2, s. 87-93, India Office, Londra.
94 Bu hususta tafsilatlı bilgi için bk., M. Saray, Rus İşgali Devrinde Osmanlı Devleti ile Türkistan Hanlıkları Arasındaki Siyasi Münasebetler 1775-1875, İstanbul, 1984, s. 72-78.
95 Romanovskiy, aynı eser, s. 474 ve 488-489.
96 Terentyev, aynı eser., s. 426-429, 458-460; Maksheyev, aynı eser, s. 268.
97 G. C. Napier, Collection of Journals and Reports received from Captain the Hon. G. C. Naiper, on special Duty in Persia 1874, London, 1876, s. 176.
98 Terentyev, aynı eser, s. 474 ve 488-489.
99 H. Stumm, Russians Advance Eastward, Containing the despatches of the German military commissioner attached to tlhe Khivan expedition, İng., terc., London 1874, s. 13-14; N. İ. Grodekov, Khivinskii Pokhod 1873 goda, Petersburg, 1888, s. 8-9.
100 Hive Hanına verilen Osmanlı ve İngiliz cevapları için bk., Saray, Rus İşgali Devrinde Osmanlı Devleti ile Türkistan Hanlıkları, s. 92-97.
101 Stumm, aynı eser., s. 49.
102 Stumm, aynı eser., s. 98-118; J. A. MacGahan, Campaigning on the Oxus, London, 1874, s. 220-221.
103 MacGuhan, aynı eser., s. 352-368; E. Scuhyler, Turkestan, London, 1876, II, s. 357-362.
104 MacGuhan, aynı eser, s. 416-419.
105 Tarihi Lütfi, VIII, s. 320-321.
106 Donnelly, The Russian Conquest of Bashkiria, s. 153-154.
107 A. N. Sedelnikov, Kırgızkiy Kray, Rossiya XVIII, Petersburg, 1903, s. 176-178; F. V. Shahmatov, Kazakhskoy SSR., Alma-Ata, 1967, I, s. 294.
108 İstoriya Kazakhskoy SSR., Alma-Ata, 1967, I, s. 294.
109 G. J. Demko, The Russian Colonization of Kazakhistan 1896-1916, The Hauge-Paris, 1969, s. 40-42.
110 Hayıt, Türkistan., s. 183-185.
111 Hayıt, aynı eser, s. 186.
112 Hayıt, aynı eser, s. 161-162.
113 R. A. Pierce, Russian Central Asia 1867-1917, Berkeley, 1960, s. 34-36.
114 E. Schuyler, Turkestan, London, 1876, II, s. 333-334; Pierce, s. 67.
115 R. A. Pierce, Russian Central Asia, 1867-1917, s. 81.
116 Pierce, aynı yer, s. 83 ve G. N. Curzon, Russian in Central Asia in 1889. 2. Baskı, London, 1967, s. 241 vd.
117 Pierce, aynı eser, s. 85.
118 K. K. Palen, Otchet po revizii Turkestanstago kraya, proizvedennoy po vysochayshemu poveleniyu Senatorum, Gofmeysterom Grafom K. K. Palenom, Petersburg, 1900-1911, 19. Ciltte geniş bilgi verilmektedir.
119 Pierce, aynı eser, s. 88.
120 Pierce, aynı eser, s. 88-89.
121 A. V. Krivosheyn, Zapiska glavnaoupravliaiuschago zemledeliem izemleustroistvom o poezdke v Turkestanskii krai v 1912 godu, Petersburg 1912, s. 78-79.
122 Hayıt, aynı eser, s. 191-192.
123 Bu hususta tafsilat için bkz., A. İnan, “Dükçi İşan İsyanı”, Türk Kültürü, No. 11 (1968), s.
10-13; A. Sheehy, “The Andizhan uprising of 1898 and Söviet Historiography”, Central Asian Review, Vol. XIV/2 (1966), s. 139-150; E. Federov, Orta Asya’da Milli-İnkılabî Hareket Tarihi, Taşkent, 1925, s.17-36.
124 S. A. Zenkovskiy, Pan-Turkism and Islam in Russia, Harward, 1967, s. 18-21.
125 Zenkovskiy, aynı eser, s. 76, 82-87. Bu hususta tafsilatlı bilgi için bk., M. Saray, Türk Dünyasında Eğitim Reformu ve Gaspıralı İsmail Bey, (1851-1914), Ankara, 1987.
126 Saray, aynı eser, s. 1 -45.
127 Zenkovskiy, aynı eser, s. 130.
128 E. D. Sokol, The Revolt of 1916 in Russian Central Asia, Baltimore, 1954, s. 99-142.
129 Sokol, aynı eser, s. 154-155 ve 168.

 

Yorumlar

• Sayfalar

  • Ana Sayfa
  • İletisim

• Kategoriler

  • AHMED YESEVÎ VE DİVAN-I HİKMET
  • ANADOLU BEYLİKLERİ VE ATABEYLİKLER
  • ATATÜRK
  • AZERBAYCAN SAYFASI
  • BASIN-YAYIN
  • BOZKURT
  • ÇANAKKALE
  • ERMENİ SORUNU
  • GILGAMIŞ DESTANI
  • İSLAMİYET
  • KAHRAMANLAR VE BİLGİNLER
  • KAŞGARLI MAHMUD VE DİVANÜ LÜGATİ'T TÜRK
  • KATEGORİLENMEMİŞ
  • KIRMIZI-SİYAH (RED-BLACK) BRİÇ SİSTEMİ
  • KRONOLOJİ
  • KÜLTÜREL
  • MARŞLAR
  • MİZAH
  • ÖYKÜ
  • SİYASİ
  • SLAYTLAR-RESİMLER
  • SOSYAL
  • TEŞKİLAT-I MAHSUSA
  • TÜRK ATASÖZLERİ
  • TÜRK DÜNYASI
  • TÜRK VE DÜNYA DESTANLARI
  • TÜRKÇE
• Arama:

• Son Yazılar

  • 443) Bitişik Yazılan Birleşik Kelimeler
  • 480) Faşizmin Fikir Babası “Henry Ford”
  • 442) PUURA
  • 414) Hoşgeldin ya şehri Ramazan-ı şerif”
  • 441) Gizemli yazılarla kaplı 2 bin yıllık bronz el bulundu
  • 413) Dönüşüm mü, Değişim mi?
  • 412) Sosyetizm Türkçülüğü
  • 411) YIKILMIŞ KENTİN ÖYKÜSÜ: BİR ANTAKYA ANLATISI
  • 410) Kaybolabiliriz
  • 409) Uzay Uyarısı
  • 479) Ermeni Soykırımı İddiası Hukuken Çözüme Ulaşmıştır
  • 1069) Truvalılar mı Türk, Türkler mi Truvalı?
  • 478) Aldanmayın
  • 408) İNSANLIK 3 GRUP
  • 440) Türkiye İçin Önemli Bir Gün: Nardugan Bayramı
  • 1068) 57. Alay’ın Sancağı esir edildi mi?
  • 407) 10 ay sonra Antakya bilançosu: Devletin ‘yaşatmacılık ödevi’
  • 477) Beşinci Kol Faaliyeti Nedir? Nasıl Çalışır?
  • 122) NİZAMİ GENCEVİ
  • 986) BOP’layıp Hoplayan AKP’ye

• Bağlantılar

  • Giriş Yap