149) ÇAĞDAŞ TÜRK YAZI DİLLERİ VE HARİTASI
Yayin Tarihi 18 Mart, 2008
Kategori TÜRK DÜNYASI, TÜRKÇE
Çağdaş Türk Yazı Dilleri ve Haritası
Türkçenin Dil Haritası, konuşucularının yerleşim birimlerindeki dağılımlarına ve en son nüfus sayımlarına ve buna bağlı olarak…
Çağdaş Türk Yazı Dilleri ve Haritası
Her şeyden önce Anadolu-Rumeli, Azerbaycan, Türkmen, Kazak, Kırgız, Özbek, Karakalpak, Uygur, Tatar, Başkurt, Çuvaş, Saha (Yakut), Tıva, Karay, Gagavuz, Karaçay-Malkar, Kumuk, Nogay, Altay, Salar, Hakas kültürel kimlikleriyle Türklük olgusu etnik-ulusal temelinde belirlenebilmektedir. Türk uygarlığını genelde biçimlendiren geleneksel ve yeni dinler ve inançlar, örf-âdetler, yaşam tarzları ve davranış biçimleri ve bunlara uygun edebiyat ve müzik türleri özelde çeşitli yazı dilleri ve lehçelerinden oluşan Türkçeyle algılanmaktadır. Bunun yanı sıra yukarıda belirtilen Türk dilli halkların Avrasya’da ve dünyanın diğer bölgelerindeki dinamik-demografik nüfus yerleşimleri, bağımsız ve özerk cumhuriyetleri, kültürel birim, hak ve özgürlük oluşumları, Türklük olgusu bilincinin coğrafi-demografik ve ulusal-siyasal göstergeleri olarak nitelendirilmektedir. Bu bağlamda, Türkçenin Dil Haritası, konuşucularının yerleşim birimlerindeki dağılımlarına ve en son nüfus sayımlarına ve buna bağlı olarak da yazı dilleri ve lehçelerinin ana dili olarak birincil, ikincil ve üçüncül dil düzeylerindeki sosyolengüistik kullanım koşullarına, eğitim ve öğretim özelliklerine göre yeniden düzenlenebilmektedir.
Genel Türk veya umum Türk dili (Turkic language, Tyurkskiy yazık), Ural-Altay dilleri içerisinde Çuvaşça ve Sahacayla beraber Akraba Diller veya Lehçeler Grubu olarak sınıflandırılmaktadır. Bu büyük dilin, etnik-coğrafi yerleşimi, yazılan ve konuşulan lehçeler olarak sosyolengüistik yayılımı ve içerdiği belli dil-konuşma farklılıklarına göre en yakın akraba Türk yazı dilleri ve lehçeleri olarak adlandırılması daha doğru olacaktır. Bunların, yazı ve konuşma dilleri olarak hem tarihsel nitelikli etnik içerik ve nüfus sayımlarıyla Avrasya’daki, hem de Avrupa, Asya, Afrika ve Avustralya’daki yerleşim nicelikli sosyolengüistik kullanım haritası ise aşağıdaki biçimde düzenlenebilmektedir.
Türkçenin Haritası
A. Tarihsel Nitelikli Etnik Yerleşim Yerleri ve Nüfus Sayımlarıyla
1. En Yakın Akraba Türk Yazı Dilleri ve Lehçeleri:
1.1. Oğuz-Karluk-Kıpçak Dil-Lehçe Sistemleri ve Çağdaş Konuşulan Türkçeleri
1.1.1. Oğuz Grubu
1.1.1.1. Türkçe, Türk Dili veya Türkiye Türkçesi: Türkiye Cumhuriyeti’nin devlet dilidir. 72 milyonun üzerindeki nüfus, bu dili ana dil olarak kullanmaktadır. Türkiye’de ve dünyanın birçok ülkesinde yabancı dil olarak öğretilmekte, iki dilli ve çok dilli ortamlarda birincil, ikincil veya üçüncül dil düzeylerinde konuşulmaktadır.
1.1.1.2. Azerbaycan Türkçesi, Azerice veya Azerbaycan Dili: Azerbaycan, Gürcistan, Rusya Federasyonu, İran vb. kullanılmaktadır. Bu dili yaklaşık 40 milyon insan konuşmaktadır. Ana dil, birincil, ikincil ve yabancı dil olarak konuşulmaktadır.
1.1.1.3. Türkmen Türkçesi veya Türkmence: Türkmenistan’da, Özbekistan, Tacikistan, Kazakistan, Rusya Federasyonu, İran ve Afganistan’da konuşulmaktadır. Yaklaşık 6 milyon kişi Türkmenceyi ana dili olarak kullanmaktadır.
1.1.1.4. Gagavuz Türkçesi veya Gagavuzca: Moldova’nın Komrat, Çadır-Lung, Vulkaneşt, Kagaul bölgelerinde, Ukrayna’nın Odesa bölgesinde, Kazakistan ve Özbekistan’da konuşulmaktadır. 1889 yılı sayımına göre 198 bin kişi Gagavuzca konuşmaktadır. Bunların %87,5 Gagavuzcayı ana dili olarak bilmektedir.
1.1.1.5. Salar Türkçesi veya Salarca: Çin Cumhuriyeti’nin Sinhay bölgesinde konuşulmaktadır. 1973 yılı nüfus sayımına göre 40 bin kişi, Salarcayı ana dili düzeyinde konuşma dili olarak kullanmaktadır.
1.1.1.6. Balkan Türklerinin Dili: Balkan Türkleri genellikle lehçe ve kısmen de yazı dilleri düzeylerindeki Türkiye, Gagavuz ve Kırım-Tatar Türkçelerini konuşmaktadır. Konuya ilişkin herhangi bir sosyolengüistik inceleme (ana dil veya yabancı dil olarak kullanıcıların sayısı, etnik içeriği vb.) henüz yapılmamıştır.
1.1.1.7. Sonkor Türkçesi: Konuşma düzeyinde ana dil olarak kullanılmaktadır. Toplam 35 bin kişi tarafından İran’ın Sonkor şehrinde ve Farhad Han yerleşim birimlerinde konuşmaktadır.
1.1.1.8. Halaç Türkçesi veya Halaçça: İran’da 20 bin kişi tarafından konuşulmakta, ana dil olarak konuşma düzeyinde kullanılmaktadır. G. Dörfer’e, Talat Tekin’e ve Mehmet Ölmez’e göre ana Türkçeden gelen müstakil bir Türk dilidir (Tyurkskie Yazıki 1997: 471; Tekin, Ölmez 2003: 168). Ancak Halaççayı diğer Oğuz Türkçelerinden farklı kılan özellikler fazla değil (Tyurkskie Yazıki 1997: 471). Azerbaycan Türkçesiyle iç içe olması ise, onu Oğuz grubunda ele almaya yol açmaktadır.
1.1.1.9. Horasan Türkçesi: İran’da 400 bin kişi tarafından konuşulmakta, konuşma düzeyinde ana dil olarak kullanılmakta ve Azerbaycan ve Türkmen Türkçeleri arasında aralık bir düzeyi oluşturmaktadır.
1.1.1.10. Irak Türkçesi veya Türkmencesi: Irak’ın kuzeyinde ve kısmen de diğer bölgelerinde yazı ve konuşma dili olarak kullanılmaktadır. Türkmenlerin sayıları yaklaşık 3 milyon kadardır.
1.1.2. Karluk/Uygur Grubu
1.1.2.1 Özbek Türkçesi veya Özbekçe: Özbekistan’ın dışında Tacikistan’da, Kazakistan’da, Kırgızistan’da, Türkmenistan’da ve diğer ülkelerde konuşulmaktadır. Özbekistan’ın devlet dilidir. Ana dil ve yabancı dil olarak 20 milyonu aşkın insan tarafından kullanılmaktadır.
1.1.2.2. Uygur Türkçesi veya Uygurca: Doğu ve Batı Türkistan, Çin, Uygur Özerk Cumhuriyeti, Kazakistan, Özbekistan, Kırgızistan, Türkmenistan ve diğer ülkelerde toplam 10 milyonu aşkın insan tarafından konuşulmaktadır. Çin’de devlet dili düzeyinde, diğer ülkelerde ise konuşma ve yazı dili düzeylerinde kullanılmaktadır.
1.1.3. Kıpçak Grubu
1.1.3.1. Kazak Türkçesi veya Kazakça: Türkmenistan, Tacikistan, Çin Moğolistan, Afganistan ve Rusya Federasyonu’nun bazı bölgelirinde konuşulmaktadır. Kazakistan’ın devlet dilidir. Sovyetler Birliği’nde 1989 yılında yapılan genel nüfus sayımına göre Kazakların sayısı 8 milyon 136 bindir. 18 yıl içerisinde bu rakam muhtemelen çok değişmiştir.
1.1.3.2. Kırgız Türkçesi veya Kırgızca: Kırgızistan, Özbekistan ve Tacikistan’da konuşulmaktadır. Sayıları Sovyetler Birliği’nde 1989 yılı nüfus sayımına göre 2 milyon 529 bindir. Kırgızistan’ın devlet dilidir. 18 yıl içerisinde söz konusu rakam muhtemelen değişmiştir.
1.1.3.3. Tatar Türkçesi veya Tatarca: Tataristan’ın devlet dilidir. Tatarlar, en çok Rusya Federasyonu’nda yaşamaktadır (%79,3): Tatarların %26’sı Tataristan Özerk Cumhuriyeti’nde oturmaktadır. 1989 yılı nüfus sayımına göre 6 milyon 649 bin Tatar nüfusunun 5 milyon 523 bini Tatarcayı ana dili olarak kabullenmiştir.
1.1.3.4. Başkurt Türkçesi veya Başkurtça: Rusya Federasyonu’nda yer alan Başkurtistan Özerk Cumhuriyeti’nde konuşulmaktadır. Başkurtistan’ın devlet dilidir.1989 yılı genel nüfus sayımına göre Başkurtların sayısı 1 milyon 449 bindir. 1 milyon 75 bini Başkurt Türkçesi konuşmaktadır.
1.1.3.5. Altay Türkçesi veya Altayca: Eski adı Oyrotçadır. Altay Türkçesi, Rusya Federasyonu içerisinde yer alan Altay Özerk Cumhuriyeti’nde kullanılmaktadır. 1989 yılı genel nüfus sayımına göre Altay Türkçesini 60 bin kişi konuşmaktadır. Konuşma ve yazı dili olarak kullanılmaktadır.
1.1.3.6. Karakalpak Türkçesi veya Karakalpakça: Özbekistan’ın Karakalpak Özerk Cumhuriyeti’nde konuşma ve yazı dili olarak kullanılmaktadır. 1989 yılı genel nüfus sayımına göre eski SSCB içerisinde bu dili konuşanların sayısı 424 bindir.
1.1.3.7. Karaçay-Malkar Türkçesi veya Karaçay-Malkarca: İki yakın akraba Türk etnik grubu tarafından konuşulmaktadır: Karaçaylar ve Malkarlar. Karaçaylar, Rusya Federasyonu Karaçay-Çerkessk Özerk, Malkarlar ise Kabardin-Malkar Cumhuriyeti’nde yaşamaktadır. 1989 yılı genel nüfus sayımına göre Karaçay-Malkar Türkçesini konuşanların sayısı 231 bindir. Konuşma ve yazı dili düzeylerinde kullanılmaktadır.
1.1.3.8. Nogay Türkçesi veya Nogayca: Konuşma dili düzeyinde, kısmen de yazı dili olarak Rusya Federasyonu’nun Stavropol, Astrahan ve Krasnodar bölgelerinde ve Dağıstan Özerk Cumhuriyeti’nde kullanılmaktadır. 1989 yılı genel nüfus sayımına göre sayıları 75 bindir.
1.1.3.9. Kumuk Türkçesi veya Kumukça: Rusya Federasyonu Dağıstan Özerk Cumhuriyeti’nde konuşulmaktadır. Kuzey Osetya, Çeçenistan, İnguşetiya özerk cumhuriyetlerinde de kullanılmaktadır. 1989 yılı genel nüfus sayımına göre Kumukların sayısı 282 bindir. Bunların %97,4’ü Kumukçayı ana dilleri olarak kabullenmiştir. Kumukça, Dağıstan Özerk Cumhuriyeti’nde kullanılan altı yazı dilinden biridir. Bolşevik Devriminden önce Kumukça söz konusu bölgelerde ortak dil özelliğini taşımıştır. Sonra bu görevi Rusça üstlenmiştir.
1.1.3.10. Kırım Tatar Türkçesi veya Kırım Tatarcası: Ukrayna Cumhuriyeti’nde ve Özbekistan’da konuşulmaktadır. 1989 yılında eski SSCB’de 272 bin Kırım Tatarı yaşamıştır. Bu Tatarların 252 bini o zamanki sayım verilerine göre Kırım Tatarcasını ana dili olarak benimsemişlerdir.
1.1.3.11. Kırımçak Türkçesi veya Kırımçakça: Kırım’da yaşayan bir grup Yahudi dinine mensup Türk’ün dilidir. 1989 yılı genel sayımına göre SSCB’de 1448 Kırımçak yaşamaktadır. Onların %34,9’u bu dili ana dil olarak benimsemiştir. Sadece yaşlı kuşak bu dilde konuşabilmektedir. Kırımçaklar Rus dilini kullanmaktadır. Şimdi genç kuşak da dillerini öğrenmek istemektedir. 1989 yılında ana dillerini öğrenmek için hafta sonu okulları açmışlardır.
1.1.3.12. Karay Türkçesi veya Karayca: Konuşma dili olarak kullanılmaktadır. Yahudi dininden olan Karay Türkleri Letonya, Ukrayna ve Polonya’nın bazı şehirlerinde yaşamaktadır. Yazı dili yok, ama yazısı var. Önceleri İbrani, sonraları ise Kiril alfabesini kullanmışlardır. 1989 yılı genel sayımına göre eski SSCB’de 2600 Karay yaşamıştır. Onların %21’i Karayca’yı kullanmıştır.
1.1.3.13. Alabugat Tatarcası/Nogayçası: Rusya Federasyonu Kalmıkistan Özerk Cumhuriyeti Ulan-Holl bölgesinde konuşulmaktadır. Alabugat Tatarlarının veya Nogaylarının dilidir. Yazı dili veya kendi yazısı yoktur. Toplam 422 kişi, söz konusu Türkçeyi konuşmaktadır.
1.1.3.14. Astrahan Nogaycası-Karakaşçası: Rusya Federasyonu Krasnoyarsk bölgesi Harablinsk ili Astrahan kazasında konuşulmaktadır. Karakaşların sayısı, 1973 yılında 5 bin kişiden ibaret olmuştur. Yazı dili veya yazısı yoktur.
1.1.3.15. Yurt Tatarcası veya Astrahan Nogaycası: Rusya Federasyonu Astrahan şehri civarlarında konuşulmaktadır. 1850 yılında Yurt Tatarlarının veya Nogaylarının sayısı 8 bin 700 kişidir. Şimdi köylerde 22 bin kişi gibi küçük bir topluluğun yaşadığı bildirilmektedir. Yazı dili veya kendi yazısı yoktur.
1.1.3.16. Barabin Tatarlarının Dili: Tatarcanın bir diyalektidir. Rusya Federasyonu Novosibirsk bölgesinde 8 bin kişi tarafından konuşulmaktadır.
1.2. Kırgız ve Yenisey veya Hakas Grubu
1.2.1. Hakas Türkçesi veya Hakasça: Rusya Federasyonu’na bağlı Hakas özerk bölgesinde, Yenisey, Abakan ve Çulım ırmaklarının orta mecrasında yaşayan halklarca konuşulur. Hakasça konuşanların toplam sayısı 1989 yılı genel sayımına göre 81 bin 428’dir. Konuşma ve yazı dili düzeylerinde kullanılmaktadır.
1.2.2. Şor Türkçesi veya Şorca: Sibirya’nın Altay bölgesinde konuşulmaktadır. 1989 yılı genel sayımına göre söz konusu Türkçeyi 9 bin 400 kişi ana dili olarak bilmektedir. Yazısı vardır.
1.2.3. Çulım Türkçesi: Sibirya’nın Çulım bölgesinde, Ob Nehri’nin kıyısında konuşma dili olarak kullanılmaktadır.
1.2.4. Sarı Uygurca: Çin’in Gansu eyaletinde konuşma dili düzeyinde kullanılmaktadır. Sarı Uygurların toplam sayıları, 1990 sayımına göre 12 bin 297’dir.
1.2.5. Fu-yü Kırgızcası: Çin’in Mançurya bölgesinde konuşma dili düzeyinde kullanılmaktadır. Çeşitli kaynaklara göre Fu-yü Kırgızlarının sayısı bin kişiden ibarettir.
1.3. Tıva Grubu
1.3.1 Tıva Türkçesi veya Tıvaca: Rusya Federasyonu Tıva Özerk Cumhuriyeti’nde konuşma ve yazı dili düzeylerinde kullanılmaktadır. Bu dili 200 bin 929 kişi konuşmaktadır.
1.3.2. Tofalar veya Karagas Türkçesi: Rusya Federasyonu İrkutsk bölgesinde konuşulmaktadır. Söz konusu Türkçeyi konuşanların sayısı 731 kişiden ibarettir. 314 kişi Tofalarcayı kendi ana dilleri olarak bilmektedir. 1989 yılından beri kendi yazısı oluşturulmuştur ve ilkokullarda ders olarak verilmektedir.
2. Saha (Yakut) Dili Grubu
2.1. Saha (Yakut) Türkçesi veya Yakutça/Sahaca: Konuşanların sayısı 1989 yılı genel sayımına göre 382 bin kişiden ibarettir. Rusya Federasyonu’na bağlı Saha (Yakut) Özerk Cumhuriyeti’nde konuşma ve yazı dili düzeylerinde kullanılmaktadır. En çok Tıvacaya yakındır. Yakutça ile Tıvaca arasında anlaşabilirlik oranı yüzde sıfırdır (Tekin, Ölmez 2003, s.68). Bundan dolayı, farklı bir akraba Türk dili olarak belirlenmektedir.
2.2. Dolgan Türkçesi veya Dolganca: Rusya Federasyonu Krasnoyarsk bölgesinde ve Saha (Yakut) Özerk Cumhuriyeti’nde konuşma dili düzeyinde, toplam 7 bin kişi tarafından kullanılmaktadır.
3. Bulgar Grubu
3.1. Çuvaş Türkçesi veya Çuvaşça: Rusya Federasyonu’na bağlı Çuvaş Özerk Cumhuriyeti’nde konuşma ve yazı dili düzeylerinde kullanılmaktadır. Eski SSCB’de Çuvaşça konuşanların toplam sayısı 1989 yılı genel sayımına göre 1 milyon 839 bin 228’dir.
4. Urum / Rum Türkçesi veya Urumca: Ukrayna’nın güneyinde, Azak Denizi kıyılarındaki Yunan Hristiyan dinine mensup Türk dilli toplumca ana dil olarak konuşulmaktadır. Söz konusu Türkçe, Oğuz ve Kıpçak unsurlarından oluşmaktadır (Sravnitelno-istoriçeskaya grammatika…, 2002, s.5). Bundan dolayı ayrıca ele alınmaktadır (Tyurkskie Yazıki; 1997: 160-523).
B. Diaspora Nicelikli Yerleşim-Kullanım Nitelikleriyle Türk Yazı Dilleri ve Lehçeleri
Bunlar, genellikle Batı Avrupa, Güney Afrika, Güney Amerika ve Avustralya’da ya evde ana dil ya da iki dilli ve çok dilli dil ortamlarında ikincil ve üçüncül dil olarak kullanılmaktadır. Söz konusu sosyolengüistik koşullarda şimdiye kadar en çok Türkiye, Azerbaycan, Tatar ve Uygur Türkçelerinin kullanıldığı söylenebilir. Bunun yanı sıra, diğer Türk yazı dileri ve lehçelerinin de özellikle Sovyetler Birliği’nin çöküşünden sonra diaspora nicelikli kullanım-yayılım alanlarının giderek genişlediği gözlemlenmektedir.
Prof. Dr. Mehman Musaoğlu
TÜRKSOY
Yorumlar
“149) ÇAĞDAŞ TÜRK YAZI DİLLERİ VE HARİTASI” yazisina 6 Yorum yapilmis
Yorum yap
TÜRK DİLİ AĞIZ FAKLILIKLARIYLADA ARILABİLİR.ANCAK KOLAYCA ANLAŞILIR ,TÜRKİYE BÖLGE AĞIZ FARKLILIKLARINI BU TÜRK DİLLERİNDE DE GÖRE BİLİYORUZ.BİRBİRİNİN AYNISI OLMAZSA DA SÖCÜKLERİN YA İLK HECELERİNDE YA DA SON HECELERİNİN TÜRKİYE TÜRKCESİNİN ANLAMLARINI SEZEBİLİYORSUNUZ .BUNDAN DOLAYI TÜRK LEHÇELERİNİN AĞIZ FARKLILIKLARI BİRBİRLERİNİ TAMAMLAR DURUMDADIR.TÜRK,TÜRKDİLİ,TÜRK LEHÇELERİ ,TÜRK ŞİVELERİ(AĞIZ)TÜRK OLAN İNSANDA ÇOK BÜYÜK ÇAĞRIŞIMLAR YAPMAKTADIR.ACAROĞLU’NDAN SELAMLAR
heralde rusyanın yarıdan fazlası türk
BU ENAYİ DÜNYA TÜRK DE BU KONUYU ACAMAYALIM DİYE BİZİ HABİRE OYALIYORLAR:(–BİZDE BAYILIRIZ OYUNA GELMEYE!=AYRISMAYA;(–NEYSEKİ BU DEFA!!DİKKATLİYİZ!!-O DA NÜANS FARKIYLA..GECİKMEYLE!
Mükemmel bir çalışma.Teşekkürler.
TEKRAR TEKRAR BAKILACAK*MÜTHİS BİR EMEK.SN.KARAHAN.VAROLUNUZ.-EZBERLEMEM GEREK*
*AMA GALİBA İKİNCİ DİL*ARTIK ARAPCA OLUCAKMIS*
EĞER TÜRKİYE İLE RUSYA YANINDA İRANI ÜÇLÜ KOALİSYON ÇIKAR VE TİCARİ ANLAŞMALARI SAĞLANIRSA AVRUPA KÖLEMİZ OLUR ONLARIN SÖMÜRDÜKLERİNI BİZLER ALIRIZ ASLA RUSLARLA TÜRKLERİ BARİŞİK TUTMAZLAR ÇÜNKÜ SEBEBİ BU. KARDEŞLİK PAKTI OLSA OLSA RUSLARLA TÜRKLER OLUR ÇÜNKÜ GENLERİ ENYAKIN TOPLUM.